Qoraaladii hore ee Nabi Yeremyaah waxaan ku soo aragnay in dembigaa,dhaxdeena ku yahay waxyaabo kale, oo calaamad u ah haraaddeenna.Waxaan ognahay inay wax dambiga ah ay yahiin qalad oo ay kuu horseedi karaan ceeb badan.oo xitaa haraadkeenu uu noo hogaaminayo dembi. Nebi Yeremyaah wuxuu noolaa dhammaadka wakhtigii boqortooyadii reer binu Israa’iil – wax yar ka hor xukunka Ilaah – wakhti uu dembiga sii badanaayay…
oo ahayd xiligii nabi Yeremyaah(600 BC) ku dhawaad ku sano ka dib markii Nabi Muuse la siiyay sharciga,oo noloshii reer banii Israa`iil furfurnaan.iyaga ma aanay dhowrin sharciga sidaa Waxaa loo xukumi doonay qaran ahaan.Diin ahaan waxaay Ilaah iyo dadka haraadsanba u muujisay niyad jab.Laakiin nebi Yeremyaah oo ahaa kii Fariin wadaha xunka ahaa sidoo kale wuxuu wadaday fariin ku saabsan waxyaabo …mustaqbalka maalin un imaan doonto maxaayse tahay ?
31 Bal eega, maalmihii waa imanayaan, ayaa Rabbigu leeyahay, oo anigu axdi cusub baan la dhigan doonaa reer Israa’iil iyo reer Yahuudah, 32 oo aan ahayn axdigii aan awowayaashood la dhigtay oo kale, maalintii aan iyaga gacanta qabtay inaan ka kaxeeyo dalka Masar. Iyagu axdigaygaas way jebiyeen in kastoo aan iyaga sayid u ahaa, ayaa Rabbigu leeyahay. 33 Laakiinse kanu waa axdiga aan la dhigan doono reer Israa’iil maalmahaas dabadood, ayaa Rabbigu leeyahay. Sharcigayga waxaan gelin doonaa uurkooda, oo qalbigoodana waan ku qori doonaa, oo Ilaahooda waan ahaan doonaa, iyaguna dadkaygay ahaan doonaan. 34 Mar dambe nin kastaaba deriskiisa wax ma bari doono, oo nin kastaaba walaalkiis wax ma bari doono, isagoo ku leh, Rabbiga garo, waayo, kulli way i garan doonaan, kooda ugu yar ilaa kooda ugu weynba, ayaa Rabbigu leeyahay, waayo, xumaantooda waan cafiyi doonaa, oo dembigoodana kol dambe ma xusuusan doono.
Yeremyaah 31: 31-34 oo leh sidan:-
Sharciga Koowaad(Qaynuunka Koowaad) – Sharciga la siiyay nabi Muuse – Sharciga muuse ma ahayn (oo weli ma ahayn) mid aad u wanaagsan.Laakiin dhibaatadu waxaay ahayd iyadoo sharciga si fudud loogu qoray Dhagax korkiis. Iyada oo dadka qalbigooda haraad qabay ayay dadka u adeeci waayeen sharciga.Dhibaatadu kuma ekayn waxa ku qoran sharciga, laakiin ahayd meesha lagu qoray. Sharciga wuxuu ubaahanyahay in lagu qoro qalbiga dadka si dadku ay u raacaan,ee aan lagu kor qorin dhagaxa . Sharcigu wuxuu u baahnaa in lagu qoro gudaha dadka, si ay u lahaadaan awood addeecis.
Laakiin miyay ku guuldareysteen inay dhawraan sharciga maxaa yeelay waxay ahaayeen Yuhuud? Dad badan, sababo kala duwan awadeed, waxay dhakhso ugu eedeeyaan guuldarrada Yuhuudda. Laakiin arintaa iyada ah inaan si wanaagsan marka hore u imtaxaano nafahaanshaheena.waxyaabahaa ka dibna, Maalinta Xukunka Waxaa keliya oo aan ka jawaabi doonaa ciladaheena iyo guulihii aan ku gaadhnay Ilaah hortiisa,Cid kalena waxba nagama quseeyaan. Isla markaad aad noloshaada ku guuleysato, miyaad dareentaa inaad sharciga ilaalineyso – ku qoran qalbigaaga inaad leedahay awood addeecis? Haddii aad dareento inaad dhawraysid Sharciga sida loogu baahan waxaad u baahan tahay inaad tixgeliso ficilladaada iyadoo la tixraacayo waxbarista Ciise Masiix. Mise adiga sidaasoo kale waxay kuu ahayd sidii reer binu Israa’iil wakhtigii Yeremyaah ahaa – in sharcigu wanaagsan yahay – laakiin waxaa si fudud loogu qori doonaa looxyo dhagaxa ah iyada oo aan lagu siin awood aad ku addeeco? Xusuusnow heerka aan ka baranay Nebi Muuse. ma aha mid Ku filna in la addeeco sharciga badanaa. Waa inaan adeecnaa dhamaan, waqtiga oo dhan.
Haddii aad naftaada ku xukuntid inaad si uun uga dhacday Sharciga, haddad
ceeb u dareento ficiladaada qaar, qalbi qaboow. Naxariista Ilaah, farriinta
kore wuxuu ku yaboohay ballan kale, oo ah axdi cusub – inuu Nebi Yeremyaah
Mustaqbalka ka imaani doono. Axdigan cusub wuxu ka duwanaan doonaa maxaa yeelay
shuruudaha waxaa lagu qori doonaa ‘gudaha’ dadka axdiga cusub, iyadoo la
siinaya awood ay ku noolaadaan qaynuunnadiisa.
Laakiin ogsoonow in axdigan cusubi u noqon doonoo mid loogu talagalay ‘reer binu Israa’iil’ – Yuhuudda. Sidee ayaynu taas u fahmi karnaa? Waxay u muuqataa in dadka Yuhuuda yeeshaan waqtiyada ugu xun, iyo waqtiyo kale oo xaaladaha wanaagsan ah. Waxaa kale oo jira nabi kale oo ku weynaa Axdigii hore, oo la odhan jiray Ishacyaah oo ahaa kii sii sheegay inuu Masiixa ka imaan doono gabadh bikrad ah.Waxaa kale oo uu sii sheegay wax sii sheegis la xidhiidh kan ka imaan doono Yarmiyaah.. Labadan nebi, in kasta oo ay kala noolaayeen 150 sano sida aad ku arki karto Jadwalka hoose oo sidaasna aysan is aqoon, waxaa xagga Ilaah laga soo siiyay farriimo.sidaa darteed is-waafajinta midba midka kale oo aan ku ogaan karno inay farriimo ka yimid xagga Eebe.
Nebi Yeremyaah wuxuu Jaantuuska ku tusaya Waqtiga ay la jiraan Nebiyo kale oo Axdigii hore
Ishacyaah, oo sidoo kale eegaya mustaqbalka, ayaa ka hadlay Addoonka imaan doona. Waana sidan sidiiuu sii sheegay sida ku qoran
5 Oo haddaba Rabbigii uurka hooyaday iga soo sameeyey inaan isaga addoon u noqdo si aan reer Yacquub isaga ugu keeno, oo reer binu Israa’iilna ay isaga ugu soo wada ururaan, wuu ila hadlay, (waayo, anigu Rabbiga hortiisa waan ku sharaf badnahay, Ilaahayguna wuxuu ii noqday xoog iyo itaal) 6 Oo isagu wuxuu leeyahay, Inaad addoonkaygii ahaatid, oo aad qabiilooyinka reer Yacquub soo kicisid, iyo inaad kuwii reer binu Israa’iil ka hadhay soo celisid waa wax fudud, oo weliba quruumahaan iftiin kaaga dhigi doonaa, si ay badbaadintaydu dhulka darafkiisa u gaadho :
Ishacyaah 49: 5-6 oo leh sidan
Si kale haddii loo dhigo, midiidinkani soo socda ayaa badbaadada Ilaah
siin doona dadka Yuhuudda ah iyo kuwa aan ahaynYuhuudda iyada oo badbaadadu gaari
doonta dhulka darfihiisa. Oo yuu ahaa midiidinka soo socda? Sidee ayuu u gudan doonaa
howshan? Oo sidee bay wax sii sheegidda Yeremyaah ee Axdiga Cusub ku qortay
qalbiyadeenna halkii dhagax lagu dhagax lagu qori lahaa? Waxaan sii wadaynaa
raadinta waxsii sheegida Axdiga hore..
Waxaan ku aragnay Taariikhda reer binu Israa’iil inkasta oo lagu siiyay Sharciga taariikhdooda xagga Kitaabka Quduuska ah ayaa inta badan ka mid ahayd caasinnimada iyo ku dembaabidda Sharcigaan. Waxaan ku sheegay Horudhaca Axdigii hore in Boqortooyadii raacday Dawud iyo Suleymaan, in kasta oo ay dhaleen jiilka boqortooyooyinkan cibaado la’aanta, badankood waxaay ahaayeen kuwoo shar miiran ah. Sidaa daraadeed Ilaahna wuxuu u soo diray nabiyadii badnaa ee Axdigii hore si ay ugu digaan,.
Yeremyaah – Nebigii Digaha
Nebi Yeremyaah wuxuu ku tusay Jantuuska isaga iyo Nabiyadii la jiray ee Axdigii hore.
(Nebi Yeremyaah – isaga oo ku jira jadwalka taariikhda nebiyada) wuxuu
noolaa dhammaadkii xilligii boqorrada, markii dembiga iyo xumaantu aad u
weynaayeen. Dembiyada uu xuso waa kuwa maanta sidoo kale caan ku yihiin:
sinada, sakhraannimada, sinada, sanamcaariga, sixirnimada, musuqmaasuqa,
dagaalka, rabshadda, daacadnimada, taajirnimada oo si xun uga faa iideysata
kuwa saboolka ah iwm. Laakiin Yarmiyaah ayaa buugiisa ku bilaabay isagoo
tusaalooyin ka siinayo dambigooda iyo isagoo kooxaha dhammaan dambiyadooda ogu
cadeeynayo labo hab.
Sida ku qoran Waayo, dadkaygii laba waxyaalood oo shar ah ayay sameeyeen, way iga tageen anigoo ah isha biyaha nool, oo waxay qoteen berkedo daldaloola oo aan innaba biyo celin karin.
Yeremyaah 2: 13
Nebi Yeremyaah wuxuu adeegsanayaa masaalo si uu inooga caawiyo inaan si
fiican u fahano dembiga. Ilaah (wuxuu nebigan u soo mari) inuu yiraahdo inay
dadkan ahaayeen kuwoo haraadsan.Ma jiraan wax xumaan badan haraad lagu joogo – laakiin waxay u baahnaayeen inay ka
cabaan biyo wanaagsan. Ilaah laftiisa ayaa ahaa biyihii wanaagsanaa eek a
qancin lahaa harraadkooda. Sikastaba ha ahaatee,intaay haraad ogu imaan
lahaayeen inay ka haraad baxaan, reer binu Israa’iil, waxay aadeen berkadaha
kale ama meele biyo lagu keediyo. si ay uga qancaan haraadkooda, laakiin ceelashaasi
way jabnaayeen ama xumaayeen oo runtii biyo ma aysan celin karin. Si kale
haddii loo dhigo, dembigooda, oo nooco badan lahaa, waxaa lagu soo koobi karaayay
inay u jeesteen waxyaabo kale oo aan Ilaah ahayn si ay u qancaan
ama u haraad baxaan – laakiin waxyaalahaa kale ma harraad goyn karaan
harraadkooda. Ugu dambayntii ka dib markay daba galeen dembigoodii, reer binu
Israa’iil weli way harraadsanaayeen,laakiinIlaah la’aantii,iyagoo sii
ceelashoodii burbursanaa oo keliya- taasi ayaa ahayd waxa sababay dhankooda iyo
dambiyadooda.
Xigmaddii Suleymaan ayaa
shaaca ka qaadday ceelasheena burbursanaa’
Xaqiiqdii, tan waxaa ku soo aragnay oo noo sharxay Suleymaan. Sidaan ogu soo sheegnay Xikmadda waxaan ka bartay gudbinta Raxmadda Ilaah inay ahayd qoraaladii Salaymaan oo saameyn weyn igu yeeshay aniga. Wuxuu noloshiisa ku tilmaamay sidii mid haysto waxkastoo qof uu doonayo, laakiin aakhirkiina wali wuu Haraadsanaa. Waxaana ahayd sidan sida uu u sharaxay isku daygiisa ahaa ka cabbitaanka ‘ceelashii jaban’ ee isga hareerahiisa ahaa.
Oo anigu reer binu Israa’iil boqor buu ku ahaa Yeruusaalem; Oo waxaan qalbigayga oo dhan u soo jeedshay inaan barto oo xigmad ku baadho waxyaalaha samada hoosteeda lagu sameeyo oo dhan. Waxaan arkay waxa qorraxda hoosteeda lagu sameeyo oo dhan, Iyagu waa wax aan waxba tarayn iyo dabagalka dabaysha oo kale.
Waxaan qalbigayga iska idhi, Bal eeg, xigmaddii waan ku sii weynaaday, oo waxaan ka sii weynahay kii ka sii sarreeyey kuwii Yeruusaalem iiga horreeyey. Waxaan soo maray xigmad badan iyo aqoon. Myself applied applied applied Waxaan qalbigayga siiyey inaan xigmad ogaado iyo weliba waalli iyo nacasnimo, oo waxaan gartay inay taasuna tahay dabagalka dabaysha oo kale.
Waxaan qalbigayga ka fikiray oo ku yidhi, Bal kaalay, waxaan kugu tijaabin doonaa farxad, inaad ogaatid waxa wanaagsan. Laakiin taasi waxay sidoo kale cadeysay inay micno lahayn. Waxaan idhi, Qosol, nacas baa leh. Oo muxuu farxad ka helayaa? Waxaan isku dayay inaan khamri nafsadda ku raalli galiyo, oo aan nacasnimo ku xidho, oo qalbigaygu weli xigmad buu iigu hanuunin doonaa. Waxaan doonayay inaan arko waxa u qalma ragga inay ku sameeyaan jannada inta lagu jiro maalmo yar gudahood noloshooda.
Waxaan sameeyay mashaariic waaweyn, guryo ayaan dhistay, beero canab ahna waan beertay. Waxaan samaystay beero iyo firdows, oo waxaan ku dhex beeray geed nooc midho cayn kastaba leh. Waxaan sameeyey balliyo biya ah oo dhirtu ka baxdo. Waxaan soo iibsaday addoommo rag iyo dumar ah oo waxaan lahaa addoommo kale oo gurigayga ku dhashay. Oo weliba waxaan kaloo lahaa adhi badan iyo lo ‘badan, oo waan ka sii hodansanaa kuwii Yeruusaalem iiga horreeyey oo dhan. Waxaan soo urursaday lacag iyo dahab, iyo khasnado khaas ah oo ay boqorro iyo gobollo leeyihiin. Oo waxaan yeeshay niman ii gabya iyo naago ii gabya, iyo waxyaalaha qalbiga ka farxiya dadka qalbigiisa. Markaasaan aad uga sii weynaaday kii Yeruusaalem ka horreeyey oo dhan, Waxyaalahan oo dhan xigmaddaydu way igu jirtay.
Naftayda waxba uma diidin indhahaygu inay saas yihiin, Qalbigayga kuma diidin. Qalbigaygu wuu ku farxay shaqadaydii oo dhan, oo taasuna waxay ahayd abaalgudkii aan hawshaydii oo dhan ka helay. Markaan ka fiirsado wixii ay gacmahaygu sameeyeen oo dhan, iyo wixii aan ku hawshooday oo dhan, oo bal eeg, dhammaantood waxay ahaayeen wax aan waxba tarayn iyo dabagalka dabaysha oo kale. waxba lagama helin.
Sida ku qoran wacdiyaha 1-2
Xigmadii Sulaymaan iyo digniintii
Yeremyaah ayaa ah mid inaga manta noo qoran.. Tanina waxaay ahayd mid gaar ah
sababtoo oo ah waxaan ku nool nahay da’da ah kuwoo maal amah anti, madadaalo,
aflaan, muusig iwm. Marka loo eego jiilalkii hore. Bulshadeenna casriga ahi waa
tan ugu dhaqan ahaan, ugu aqoonta wanaagsan, ugu aqoonta badan, safarka badan,
madadaalada, farxadda kaxaynta, iyo teknoolojiyadda casrigan ka baxsan da
’kasta. Marka waxaan si fudud u laaban karnaa arrimahan – iyo waxyaabaha kale
ee ku dhaca da’dayada: sinada, cilaaqaadka sharci darrada ah, daroogada,
khamriga, hunguriga, lacagta, cadhada, masayrka – waxaan rajeyneynaa inay
macquul tahay inay taasi qancin doonto harraaddeenna. Waxaan ka ognahay
sharciga nebiyadii oo dhan in waxyaabahaasi qaldan yihiin, laakiin waxaan u
maleynaynaa inay qancin doonaan harraad ku dhaca qalbiyadeenna sidaa darteed
waan u xanuunsannaa iyaga. Taasu waxay ahayd runtii wakhtigii Sulaymaan,
wakhtigii Yeremyaah, wakhtigii nebiyadii kale, iyo weliba wakhtigeenna.
Digniinta Yeremiyaah iyo Suleymaan waxaa soo diray Ilaah si ay noogu
keenaan inaan is weydiino qaar ka mid ah su’aalo daacadda u ah nafteena.
Waa maxay ‘ceelasha burburka’ ee aaduisticmaaleysiid inaad oga haraad baxdiid? Biyaha ma celiyaan?
Ma u malaynaysaa inaad weligaa heli doontid xigmad, jacayl, guulo horumarsan sida Suleyman? Haddii uusan ku qancin guulaha uu gaadhay, ma u malaynaysaa inaad harraad ugu qancin karto waxyaalahan?
Dembigu ma dhawro amarrada laakiin sidoo kale waa mid kale – oo mararka qaar waa inaan fiiro gaar ah yeelanaa. Waxay calaamad u tahay haraadkeena. Mar alla markii aan aqoonsano harraadkan waxa uu yahay waxa aan ku kasbanay qaar xigmad ah. Ilaah wuxuu ku daray Axdigii hore maxaa yeelay si buuxda wuxu u ogaa haraadkeena – wuxuuna doonayaa in aan ka warqabno. Sababtoo ah isagu wuu noo deyn doonaa harraaddeenna oo Isagu wuu doonayaa. Oo wuxuu ku bilawday qaabkiisii caadiga ahaa – isaga oo siiya ballanqaad nebiyadeed oo gaar ah – iyo mar labaad iyada oo loo marinayo Yeremyaah. Tanina waxaan ku eegi doonaa qormadeenna dambe.
Qur’anku wuxuu ku sheegaya Ciise (Ciise –Naxariis iyo nabad galyo korkiisa ha ahaatee) sidatan ‘Almasiix’. Tani Maxay la macno tahay? Halkeebuu ka yimi? Maxay dadka kiristaanku ugu yeedhaan Karaaysti. Masiix ma waxa uu la macno yahay sida Karaaysti oo kale mise waa wax is burinaya ama la qalday? Sabuurada ayaa inooga jawaabaysa su,aalahan Muhiimka ah. Si kasta ha ahaatee,si aad u fahanto qodabadan waxaad u baahan tahay marka hore in aad akhrido ‘sidee baa Baabaylka loo turjumay?’ sida xogtan loogu isticmaalayo halkan.
Bilawgii ‘Karaaysti’
Jaantuskan hoose waxaan raacay qaabka turjumaada sida ay sharaxday ee ah sida Baayblka loo turjumay? Laakiinse waxaan khaas ahaan awooda saaray kalmada ‘Karaaysti’ee la isticmaalayo waayadan danbe injiilka ama axdiga cusub
‘ Ka La Doortay’= ‘ Masiix’= ‘ Kristos’
Kitaabka= Kitaabka Quduuska luuqada casriga ee manta.
Turjumaad magaca ‘Masiix’ waxa uu ka muuqda Cibraaniyadda iyo luqaadah cusub ee hada lagu turjumay.
Waxad arki kartaa bilawgii luuqada Yuhuuda ee Sabuuradda in kalmadu ahayd Mashiyach’ kaas oo tilmaamaha luuqada qeexayo in uu yahay kii lasii saadaaliyay ama quduuska ahaa. Qaybo ka mida sabuuradda ayaa ka hadashay masiixa kali ah Laakiinse luuqada ingiriisa ee hadda (ama luuqadaha kale) Kiristoos hadana waxaa loo sii turjumay in Giriiga laga soo miinguuriyo laguna turjumo ingiriisi (iyo luuqadaha kale casriga ah) sida Karaaysti waa sida qaybta hoose lagu xusay #3 .sidaas oo ay tahay luuqada ingiriisiga karaaysti waxay leedahay cinwaanka lagu xusay dhanka sabuurada kaaso laga soo qaatay turjumid ahaan luuqada Yuhuuda lana keenay luuqada Giriiga hadana waxaa loo soo guuriyay. Sabuurada waxaa si toosa loogu turjumay luuqadaha kale casriga si loo sii badiyo ‘Mashiych’ micnaheeda
Markaa Halkee ka yimi Masiixa Qur’anka?
Waxaan aragnay sida Karaaysti= Masiixa= kii la doortay kuwaas oo isku mid aad uga arki karto qaybo kala duwn oo kitaabka Baabaylka laakiinse sidee ayaa Ciise ula xidhiidha Qur’anka? Si aan uga jawaabno su, Sawirkan hoose wuxuu sii balaadhinayaa qaabka uu ugu jiro Qur’anka kaas oo la turjumay afka Yuhuud iyo Giriiga ee Baabaylka .waxaad arki kartaa in aan ukala qaybiyay afar oo kala ah #1 qaybta koowad laba qaybood .qaybta koowaad waxay la macno tahay sida loo qeexay asalkii hore Mashiyach ee afka Yuhuuda u sharaxayso. Jaantuskan hoosena wuxuu balaadhinayaa qaabka oo uu kujiro Qur’anku kaas oo la qorey ka dib qoraalka yuhuuda ka dib iyo Giriiga ka dib turjumaadiisa ee kitaabka Baabaylkawaxad arki kartaa in kalmada ‘mashiyach in loo turjumay (i.e si la macno ah) Qur’anka sida Masiix. Intaa ka dib markii dadka ku hadla Carabiga waxay u badaleen kalmada sida ingiriisiga hadana waxay dib ugu turjumeen sida ay tahay Masiih
Habka Turjumadu waxay ina tusaysaa kii la doortay =Masih=Messiah=karaaysti
Markaaan eegno asalka ogaanshaha waxaynu arki karnaa in ay dhamaan isku mid yihiin cinwaanka iyo dhamaan macnahooda oo idil sida tirade 4= Afar (four ingliish) =Kuwaatar(faransiis) 6-2 = 2+2.
Ciise waxaa la rajaynayay qarnigii koowaad
Marka loo eego ogaanshahan,bal aan samayno indho indhayn dhanka Kitaabka (Injiil) halkn hoose waxaa ah sida Boqor Herod uga falceliyay markii nimankii xikmada ee ka yimi dhanka Bari ay u yimaadaan si ay u eegaan boqorka Yuhuuda ,qaybta ugu caaansan ee dhalahsada sayid ciise Masaxiix(NNKH) la ogaysiisay , bilawgii Ciise, in kastoo si gaara ayna u khaysayn Ciise (NNKH).
Waxaad arki kartaa fikrada ah in Ciise mar horeba si mujtamaca loo aqbalay sida Herod iyo la taliyayaashiisii dhanka diinta xataa ka hor inta aanu ciise dhalan(NNKH) waxaana loo isticmaalay halkan isagoon isaga si gaara loogu xidhiiidhinayn maxa yeelay ,sida aan kor ku xusnay ciise wuxuu ka yimid Sabuurada(psalms) taas oo la qorey boqolaal sano ka hor axdigii Nabi Dauud (NNKH) waxaana si guud uwada akhriyeen yuhuuda qarnigii 1aad sida (boqor Herod) ee Giriiga, Ciise wuxuu (uuna hada yahay) cinwaan,maaha magac waxaana halkan ku burinaynaa fikradaha khaldan ee laga aaminsan yahay in kelmada KARAAYSTI tahay wax dadka kirstaanku sameeyay ay tahay sida boqortooyadii Roomaanka KONISTANTIIN 300 dhimashii ciise ka ee ay baahisay filmka sida Da Vinci Code. Cinwaankaasina wuu jirey boqolaal sano ka hor kirisaanka ama boqortooyadii konistantiin iman xukunka..
Sida loogu sii sheegay Karaaysti’ Sabuurada
Aan eegno sida ay u dhacday sii sheegista karaaysti sabuurada (psalms) kaas oo uu qorey Nabi Daauud (NNKH) 1000 sano ka hor Ciise aadna uga sii fog dhalahshada Ciise (NNKH) dhexdeeda
2 Boqorrada dhulku col bay u taagan yihiin, Taliyayaashuna waxay u wada tashadaan Rabbiga iyo Masiixiisa, iyagoo leh, 3 Silsiladahooda aan gooyno Oo xadhkahoodana aan iska fogayno. 4 Kan samada fadhiyaa wuu qosli doonaa, Oo Sayidku iyaga wuu ku majaajiloon doonaa.….”.
Sabuurada 2:2-4
Sabuurada 2 Psalm 2 of Zabur ayaa u akhrinaysa sidan (waxaan u dhigaynaa sida loo turjumay kirstos waxaad arki kartaa Karaaysti cinwaanka sida loo
Hadda waxaad arki kartaa Karaaysti sida akhristaha qarnigii koowaad u haystay .iyo turjumada danbe in ay wali isku macno:
Laakiinse Zabur (Psalms) ayaa sii iftiiminaysa in ay tani imanyso mar walba Karaaysi ama Masiii waxaan is dhinac dhigay sidii looga turjumay mid sida Karaaysi iyo mid sida Masiixa markaa waad arki kartaa halkan
Sabuurada 132- ee cibraaniyada
Sabuurada 132 – ee Septuagint
Sabuurada 132 lagu turjumay afka carabiga
Yaa Allah adoonkaagii Daa’uud dartii ha diidin ka la doortay,Alleh waa u dhaartay Daauud dhaar la hubo taas oo burayn mid ka mid ah qoyskaaga ayaa ku dhaxli doona halkan waxaan ka yeeli doona una samayn doona iftiin kaas oo ah kii la doortay’’
Yaa Allah adoonkaagii Daa’uud dartii ha diidin ka la doortay,Alleh waa u dhaartay Daauud dhaar la hubo taas oo burayn mid ka mid ah qoyskaaga ayaa ku dhaxli doona halkan waxaan ka yeeli doona una samayn doona iftiin kaas oo ah karaaysti ’’
Yaa Allah adoonkaagii Daa’uud dartii ha diidin ka la doortay,Alleh waa u dhaartay Daauud dhaar la hubo taas oo burayn mid ka mid ah qoyskaaga ayaa ku dhaxli doona halkan waxaan ka yeeli doona una samayn doona iftiin kaas oo ah Masiix’’
Waxaad arki kartaa in sabuurada 132 in ay ay ka hadlayso mustaqbalka waxaa dhacaya sida sadaro badan oo kusaabsan Tawraad iyo sabuurada.waa muhiim in la xasuusnaado marka aad qiimaynayso sii saadaalinta . way cadahay in sabuurada sii muujinayso ama sheegayso saadaalin xataa iyadoo la eegayn kitaabka injiilka .Herod wuu ka war hayay in Nabiyadii axdigii hore ay sii sameeyaeen saadaalin qofka imanaya ‘Karaaysti” taas oo sabab u ah sida uu diyaar u ahaa magacaabistiisu.waxaa kaliya oo u baahnaa in la taliyaaashiisu u sharaxaan goorta ay tahay soo bixitaankiisu maxaa yeelay sabuurada si fiican uma aqoon , yuhuudu way ogaayeen in ay sugayaan Masiix ama (Karaaysi) sida xaqiiqdu tahayna iyagoo og ay isdiidsiiyeen wixii subaarada iyo kitaabadii hore sii sheegen
Saadaalintii Tawraad iyo Sabuurada
Xaqiiqda Tawraad iyo sabuurada ee ay sii daadaaliyeen mustaqbalka in ay la mid tahay albaab qufulan oo kale ,qufulka waxa loo sameeyay qaab ah in fure gaar ah oo kali ah furi karo.sidaas oo kalena axdigii hore waa sida qufulkaas oo kale .waxaan ku aragnay mar hore qoraalada in waaq dhicii waynaa ee Ibraahim(NNKH) iyo sidii loogu sii gudbiyay Musa(NNKH) iyo wiilka ka dhalan doona gabadha bikrada ah..
Waxaad dhahdaa «Nabiyow» waxaan ka magangeley Eebaha dadka barbaariya. Ee dadka xukuma. (Suurat An- Naas 114: 1-2)
Ilaah ayaa aha ka dunida iska leg oo Isaga ayaa Boqor u aha dadkiisa. Marka hadii uu Isagu yahay Boqor marka waxa jirta boqortooyo. Sidee ayeey boqortooyada Ilaah u eeg tahay? Suraat al –Kawthar 108 ( Mid aan dhamaan) Taasi ayaa in siinaysa jawabta.
Sidaas daradeed hadii Boqorku ina siiyo nimco aan dhamaneeyn, Boqortooyadiisuna waa mid aan dhamaan neeyn. Laakin maxay tahay dhamaansho la’aanshuhu? Taasii waxa looo muujiyeey Nebiyada.
Nebi Ishacyaah (NNKHH) waxa uu sii sheegay imaanshaha Wiil Bikrad ka dhalan doonay kaasoo ku oofsantay dhalashadii Masiixa (pbuh) boqollaal sannadood kaddib. Arrintu si kastaba ha ahaatee, wax sii sheegidyo kale oo sabuurka ku jira yaa iyaguna waxa ay tilaamaya imaanshaha waqtiga nabadda iyo ammaanta.
Sida ku jirta Taariikhda dadka reer Binu Israa’iil, nebigii ahaa Boqor Daa’uud (NNKHH) ayaa waxa uu noqday qadkii ama silsiladdii boqortooyo ee uu Ilaah doonayey inuu dadka reer binu Israa’iil ku xukumo. Boqor Daa’uud dabadii waxaa noqday Sulaymaan (NNKHH) boqorradii kale badankoodna waxa ay noqdeen kuwo shar ah. In boqortooyadooda lagu dhex noolaadana waxa ay la mid ahayd sida keligii taliyeyaasha maanta; waxaana jiray colaad u dhexaysay dadka iyo quruumaha – sida manta oo kale; waxaa jiray musuqmaasuq iyo sad bursi ay kuwa maalqabeennada ahu ku amar taaglaynayaan sabool – sida manta oo kale; waxaa meel walba ka jirtay dhimasho iyo xumaan meel walba – sida manta oo kale. Balse qoraaga Sabuurku waxa uu sheegay in maalin iman doontay – oo mustaqbalka ah – ay xukuumad cusubi aasaasmi doontay. Waxa ay ahayd Boqortooyo leh caddaalad, naxariis, jacayl, iyo nabad. Nebi Ishacyaah (NNKHH)waxa uu sii sheegay sida boqortooyadan dhexdeeda ay noloshu ku ahaan doonto.
Oo isaguna quruumuhuu u kala garsoori doonaa, oo dad badan ayuu canaanan doonaa, oo iyana waxay seefahooda ka tuman doonaan marashiyo, warmahoodana manjooyin, oo quruunina quruun kale seef uma qaadan doonto, oo innaba mar dambe dagaal ma ay baran doonaan. (Ishacyaah 2:4)
Wax dagaal ahi ma jiraan! Tani maanta wax run ah kama aha dunideenna aan joogno. Wax sii sheegiddu kama hadlayso oo keliya colaadda dadka u dhexaysa, balse wax sii sheeig ah doorsoonka ku dhacaya bey’ada ama khayraadka dabiiciga ah.
6 Oo yeydu waxay la joogi doontaa baraarka, shabeelkuna wuxuu la jiifsan doonaa waxarta, oo weysha iyo dhasha libaaxa iyo neefka buuranu way wada joogi doonaan, oo waxaa iyaga hor kici doona ilma yar. 7 Oo waxaa wada daaqi doona saca iyo orsada, oo ubadkooduna way isla wada jiifsan doonaan, oo libaaxuna sida dibiga oo kale caws buu u cuni doonaa. 8 Oo caanonuuggu wuxuu ku dul cayaari doonaa godka jilbiska, ilmaha naaska laga gudhiyeyna wuxuu gacantiisa saari doonaa hogga abeesada. 9 Oo buurtayda quduuska ah oo dhan, waxba kuma yeeli doonaan, waxna kuma baabbi’in doonaan, waayo, dhulka waxaa ka buuxsami doona aqoonta Rabbiga, siday biyuhu badda uga buuxaan. (Ishacyaah 11:6-9)
Arriarrintani weli maysan dhicin. Laakiin wax sii sheegidyadu waxa ay si ballaadhan ugu tilmaamayaan cimriga nolosha iyo ammaan shakhsi ahaaneed.
Ammaan, nabad, ducooyin si toos ah looga soo jawaabo… Wax sii sheegidyadan oo dhan weli maysan dhicin. Balse waa laga Hadlay waana la Qoray. Qaar ayaa waxa ay u malaynayaan in wax sii sheegidyada khalad galay – laakiin kaamil ahaanshaha Astaanta Bikradda Wiilkeeda ayaa ina tusinaysa in aan taxaddar gaar ah u yeelanno – dhawrnana dhacdadeeda
Boqortooyada Ilaah
Haddii aan aad ugu dhabba galo waan fahmi karaa sababta aanay weli u dhicin. Wax sii sheegidyadan waxaa lagu qeexay macne ahaan Boqortooyada Ilaah – Ilaah maammulkiisa nafaha iyo hawlaha aadanaha. Akhri wax sii sheedid kale oo ku saabsan Boqortooyada Ilaah
10 Rabbiyow, shuqulladaada oo dhammu way kugu mahadnaqi doonaan, Oo quduusiintaaduna way ku ammaani doonaan.
11 Waxay ka hadli doonaan sharafta boqortooyadaada, Oo waxay ka sheekaysan doonaan xooggaaga,
12 Si ay binu-aadmiga u ogeysiiyaan Ilaah falimihiisa waaweyn, Iyo ammaanta haybadda boqortooyadiisa.
13 Boqortooyadaadu waa boqortooyo daa’imis ah, Oo dawladnimadaaduna way sii waartaa tan iyo ab ka ab.
14 Rabbigu wuu tiiriyaa kuwa kufa oo dhan, Oo wuxuu toosiyaa kuwa gota oo dhan. (Sabuurradii 145:10-14)
Tani waa wax sii sheegid uu bixiyey Boqorkii ahaa nebi Daa’uud (NNKHH) muddo 1000 ah Ciise ka hor (fur halkan markii Daauud iyo nebiyadii Sabuurku noolaayeen). Wax sii sheegiddan waxa ay noo tilmaamaysaa Maalin, marka Boqortooyada Ilaah la wada hoos tegi doono. Boqortooyadan waa mid leh ammaan iyo cajaa’ibo – mana aha mid waqti yar ah sida boqortooyooyinka aadanaha – balse waa mid waaraysa. Tani weli maysan iman waana sababta aynaan u arag wax sii sheegidyadii kale ee nabadda ay tahay in ay timaaddo – maxaa yeelay nabaddiani Boqortooyada Ilaah ayey la imanaysaa.
Nebi kale oo sabuurrada ku jira oo la yiraahdo Daayeel (NNKHH) oo noolaa 550 Ciise Ka hor oo joogay Baabuloon xilligii masaafuriska halkaa, ayaa isna sharraxaad ka bixiyey sida ay boqortooyadani ahaanayso.
Markii Nebi Daanyeel (NNKHH) uu noolaa oo la barbar dhigayo nebiyada kale ee ku jira Sabuurrada
Daanyeel (NNKHH) waxa boqorkii reer Baabilyood u fasiray riyooyin Ilaah u soo diray kuwaas oo ku ku saabsanaa wax sii sheegis ah sida ay boqortooyooyinka mustaqbalku noqon dooneen. Waa tan sidii Daanyeel u fasiray riyadiisii ku aaddanayd boqorkii Baabilyoon.
…Ilaaha samadu siiyey boqortooyada, iyo xoogga, iyo itaalka iyo ammaanta. Oo waxaa adiga dabadaa kici doona boqortooyo kaa xoog yar, iyo boqortooyo kale oo saddexaad oo naxaas ah oo dhulka oo dhan xukumi doonta. Oo boqortooyada afraadna waxay u xoog badnaan doontaa sida birta; waayo, birtu way jejebisaa, wayna ka adkaataa wax walba; oo sida birtu u burburiso kuwan oo dhan ayay u jejebin oo ay u burburin doontaa. Oo wakhtiga boqorradaas ayaa Ilaaha samadu dhisi doonaa boqortooyo aan weligeed la baabbi’inayn, ama dowladnimadeedu aanay dad kale uga wareegayn, laakiinse way jejebin doontaa oo baabbi’in doontaa boqortooyooyinkaas oo dhan, markaasay weligeed taagnaan doontaa. Waayo, waxaad aragtay dhagax buurta laga soo gooyay oo aan gacmo lagu gooyn, oo kala jejebiyey birtii, iyo naxaastii, iyo dhoobadii, iyo lacagtii, iyo dahabkii… (Daniel 2:36-45)
Boqortooyadani waxa ay ku bilaabmaysaa wax yar sidii (‘dhagax laga jebiyay buur) balse noqon doonta boqortooyo weligeed wax hoggaaminaysa, sida wax sii sheegiddii nebi Daa’uud (NNKHH) ee aan kor ku soo sheegnay. Haddaba maxay tahay sababta Ilaah uu Boqortooyadiisa ugu dhisayo sidan tartiibta ah? Maxay weli u iman la’dahay? Marka aad eegto, boqortooyooyinka oo dhan waxa ay leeyihiin dhismahan soo socda:
Boqor ama hoggaamiye
Muwaadiniin
Dastuur ama Sharci
Dabeeco
Haddaba tusaale ahaan, Kanada dhexdeeda, oo ah meesha aan ku noolahay, oo Boqortooyo leh. Kanada waxa ay leedahay hoggaamiye – maanta lagu magacaabo Justin Trudeau oo ah raysal wasaaraheenna la doortay. Kanada waxa ay leedahay muwaadiniin – aan anigu ka mid ahay. Kanada sidoo kale waxa ay leedahay dastuur ama sharci go’aamiya xuquuqda iyo masuuliyadaha ay muwaadiniintu leeyihiin. Kanada waxa ay leedahay dabeecad, waana tan ay ugu taal qayb gaar ah oo dhulka ka mid ah oo siinaya, cabbir gaar ah muuqaal ahaan, cimilo, khayraad dabiici ah IWM. Waddammada oo dhan iyo boqortooyooyinka oo dhan, kuwe hore iyo kuwo dambeba, waxa ay leeyihiin afartaan qaab.
Si tan la mid ah ayey haddaba waxan uga dhex jiraan Boqortooyada Waxaan kor ku soo aragnay in Boqortooyadani ay leedanahay dabeecad gaar ah oo ah (ammaan iyo waaritaan) Dastuur leh leh ( nabad, caddaalad, iyo is maqal dabeecdad fiican lIWM). Waalabada waa labada hab ee kale kuwa Boqortooyada Ilaah ka dhigaya mid macquulsan ee ah: Boqorkeeda iyo muwaadiniinteeda. Waxaan boqorka ku eegi doonnaa qormadeenna tan xigta. Haddaba waxaad naftaada weyddiisaa in ay doonayso in ay muwaadin ka noqoto Boqortooyada Ilaah. Waa sidan qabka uu nebi Ishacyaah (NNKHH), ugu sheegahy in aadanaha oo dhan ay ku casuman yihiin Boqortooyadan intii doonaysa.
Hoy, kuwiinna oomman oo dhammow, xagga biyaha kaalaya, xataa kii aan lacag haysanow, kaalaya, wax iibsada… lacagla’aan iyo iibla’aan ku qaata. Haddaba bal maxaad lacag ugu bixisaan wax aan cunto ahayn? Oo wixii aad ku hawshooteenna maxaad ugu bixisaan wax aan idin dherjinayn? Bal aad ii maqla, oo waxa wanaagsan cuna, oo naftiinnuna ha iskaga istareexdo barwaaqo miidhan. Dhegihiinna soo dhiga, oo ii kaalaya, i maqla oo naftiinnuna way noolaan doontaa, oo anna waxaan idinla dhigan doonaa axdi weligiis ah, kaasoo ah waxyaalahii naxariista lahaa oo la hubo ee aan Daa’uud u ballanqaaday. Rabbiga doondoona inta isaga la heli karo, oo isaga barya intuu dhow yahay.
Ishacyaah 55:1-6
Ilaah wuu ugu yeedhay in ay dhammaan kuwa haraaddan ay boiqortooydan soo galaan, waana sida kuwii raacay boqor Daa’uud (NNKHH) d boqortooyadaaas balse. Laakiin runtu waxa ay tahay in Ilaah ina casumay, ahna inuu inaga doonayo in aan muwaadiniin ka noqono Boqortooyadiisa oo aan maammulkan nabadeed ku noolaanno. Marka ay halkan taagan tahay waxaa nah or yaar su’aalo badan oo ah sidee iyo goorma marka aan tixraacayno imaatinka Boqortooyadan taasoo aan sii wadi doonno qodobbo badan oo Sabuurrada ah oo ku saabsan Boqortoooyadan. Balse waxaa jirta hal su’aal oo kaliya oo aad ka jawaabi kartid: Ma doonaysaa in aad gashid Boqortooyadan?’
Soo Bandhigida Sabuur, Waxaan soo sheegnay in Nabiga iyo Boqorka Daa’uud (NNKH) bilaabay Sabuur loo waxyooday qorraalkii kitaabkii Sabuurrada ee Sabuur, iyo in buuggaagta kale ayaa markaas lagu daray nebiyadii ka dambeeyey. Nebi aad u muhiim ah, loo arkaa in uu ka mid yahay nebiyada waaweyn (sababtoo ah buuggiisu uu aad u dheer yahay) ahaa Ishacyaah. Waxa uu noolaa muddadii 750 BC. Jadwal Taariikheedka hoose wuxuu muujinayaa markii Ishacyaah noolaa marka la barbardhigo nebiyada kale ee Sabuur. Jadwal Taariikheedka Nabiga Ishacyaah (NNKH) oo leh qaar ka mid ah nebiyadii kale oo Sabuur
Jadwalka Historical Nabiga Ishacyaah/Isayaah (SCW) iyo qaar ka mid ah nebiyadii kale oo Zabur – arki Isayaah
In kastoo Ishacyaah uu noolaa waqti dheer (oo ku saabsan 2800 sano ka hor) wuxuu sameeyey wax sii sheegid badan oo saadaalinaya dhacdooyinka mustaqbalka, sida nebi Muuse (NNKH) horay ayaa lagu sheegay nebi baa imaan doona.
Maryama bintu cimraanna xusuusta ee isdhawrtay, markaas malagu jeebka ka afuufay, rumaysayna Sharciga Eebe iyo Kutubtiisaba, kana mid noqotay kuwa Eebe adeeca. (Suurat At-Taxriim 66:12)
Maxay sharaxaysa Suurada At-Taxriim? Waxan aaynu dib u jaleecayna sharaxadii Nabi Ishaacyaha.
Sida loogu sharaxay soo Bandhigida Sabuur, boqorradii ka dambeeyey Suleemaan (NNKH) waxay ahaayeen kuwo shar leh, oo taasuna waxay ahayd mid dhabta ah waqtigii Boqorradda Ishacyaah. Sidaas buuggiisa waxaa ka buuxa digniin imaanshaha xukunka soo socda (oo dhacay muddo dhan 150 sano ka dib markii Yeruusaalem la burburiyey oo ay burburiyeen Baabuloon). Si kastaba ha ahaatee, sidoo kale wuxuu sii sheegay in meel ka durugsan oo si u qoto dheer u eegay mustaqbalkiisa markuu Ilaah diri doono calaamad gaar ah – marnaba weli u dirin aadanaha. Ishacyaah wuxuu la hadlayaa Boqorka Israa’iil, waa kuwa faraca Daa’uud (NNKH), taas oo ah sababta calaamadan lagu soo hagaajiyay ‘Aqalka Daa’uud’ (Dawood) Oo isna wuxuu yidhi, “Reer Daa’uudow, bal haatan i maqla, ma wax yar bay idinku tahay inaad dadka daalisaan?
Tani waxay ahayd hubaal saadaal geesinimo leh! Yaa abid maqlay naag bikrad ah oo wiil dhashay? Waxa ay u muuqatay sida saadaasha cajiib ah in sanado badan dad yaabay haddii ay jiraan wax qalad ah. Dhab ahaantii, nin si fudud u samaynaya male oo ku saabsan mustaqbalka ma sheegi karin – oo horay u qoray, waayo, qof kasta oo ka soo jeeda abkii tagay inuu wax akhriyo – sida saadaasha ah u muuqda wax aan macquul aheyn. Laakiin waxaa ay ahayd. Oo Badda Dhimatay ka jira maanta waxaynu og nahay in wax sii sheegiddan waxaa dhab ahaantii muddo dheer ka hor qoraalka la qoray – boqolaal sano ka hor Ciise (NNKH) intuusan dhalan.
Ciise Masiix (NNKH) waxaa la sii sheegay in uu ka dhalan gabadh Bikrad ah
Waxaan maanta, nool ka dib markii Ciise Masiix (NNKH), waxaan ka arki karnaa in ay ahayd wax sii sheegid soo socda. Nebi kale oo ku dhashay sidan ma jiro, xitaa haddii lagu daro Ibraahim, Muuse iyo Muxammad (NNKH) ka dhashay gabadh bikrad ah. Ciise Kaliya (NNKH), aadanaha oo dhan ee abid ku dhashay, ayaa dunida ku yimid sidan. Markaasaa Ilaah, boqolaal sano ka hor inta uusan dhalan, waxaa uu na siinay calaamad uu soo socdo iyo ayaa sidoo kale isku diyaarineysa in aan barano wax ku saabsan inanka soo socda ee gabadh bikrad ah dhali doonto. Waxaan xusi laba waxyaalood si gaar ah.
Ugu Yeedhay ‘Cimmaanuu’eel hooyadiis
Koow, wiilka soo socda ee gabadha bikrada ah dhashay waxaa hooyadiis ugu yeedhi doontaa “Cimmaanuu’eel ‘. Magaca kani waxaa macne loola jeedaa ‘Ilaah baa inala jooga “. Laakiin maxay taasi macnaheedu yahay? Waxay u badan tahay in ay leedahay dhowr macne, laakiin tan iyo markii uu wax sii sheegiddu lagu dhawaaqay in ay boqorrada xun in uu Ilaah xukumi doono wakhti dhaw, mid macnaha muhiim ahayd in marka wiilkan u dhalan doono waxa ay ahayd calaamad in Ilaah uusan ka soo horjeedin mar ahaa laakiin ‘Ilaah baa la joogay’. Markii Ciise (NNKH) uu dhashay, waxay u muuqatay dhab ahaantii sida reer binu Israa’iil u qaateen in Ilaah maadaama uu cadoowgoodu uu xukumayey. Dhalashada wiilka ee gabadha bikrad ahayd waxay ahayd calaamad in Ilaah baa la joogay, iyaga ka gees ah ma ahayn. Dhab ahaan, Injiilka Luukos diiwaan geliyey in hooyadiis Maryam (ama Mary) ku heestay heeso xurmadeed markii malaa’igtii siisay farriintii ee imaanshaha wiilkeeda. Heesahani waxay ku jireen kuwa soo socda:
“Maryanna waxay tidhi, Naftaydu Rabbigay weynaynaysaa, Ruuxayguna wuxuu ku reyreeyey Ilaaha Badbaadiyahayga ah.Waayo, wuxuu eegay hoosaysnimada addoontiisa, Bal eeg, tan iyo hadhow qarniyada oo dhammu waxay iigu yeedhi doonaan tan barakaysan. Waayo, kan xoogga leh ayaa waxyaalo waaweyn ii sameeyey; Magiciisuna waa Quduus, Tan iyo ab ka ab naxariistiisu waxay gaadhaa Kuwa isaga ka cabsada.Wuxuu xoog ku sameeyey gacantiisa, Oo kuwii fikirradii qalbigoodii ku kibray ayuu kala firdhiyey. Kuwii xoogga lahaa ayuu carshiyadoodii ka soo dejiyey
Oo kuwii hooseeyey ayuu sarraysiiyey.Kuwii gaajaysnaa ayuu wax wanaagsan ka dhergiyey, Kuwii hodanka ahaana iyagoo madhan ayuu diray.
Midiidinkiisii Israa’iil ayuu caawiyey Inuu xusuusto inuu u naxariisto
Ibraahim iyo farcankiisii weligoodba (Siduu awowayaasheennii ula hadlay).
Lukoos 1: 46-55
Waxaad arki kartaa in Maryam, markii lagu wargeliyay in ay heli doono wiil inkastoo iyadu ay ahayd bikrad, waxay u garteen in ay ka dhigan tahay in Rabbigeenna waxaa lagu xusuusto naxariistiisi Ibraahim (Ibrahim) iyo farcankiisa weligiis. Xukumidu ma ahayn macnaheedu in Ilaah uusan mar kale reer binu Israa’iil uusan la joogayn.
Qaybta cajiibka ah ee wax sii sheegiddan waxa weeye Ishacyaah in wiilkan ‘uu cuni doonaa subag iyo malab markuu ogaado in ku filan oo uu ku diidi karo qaladka oo uu ku dooran karo xaqa’. Waxa Ishacyaah leeyahay waa wiilkani, sida ugu dhaqsaha badan ee uu ku noqdo qaan gaar lehna aqli ku filan si uu u sameeyo go’aan qaadasho miyir qaba, waxa uu ‘Diidi doonaa qaladka oo uu dooran doonaa xaqa.’ Waxaan leeyahay wiil dhallinyaro ah. Waan jeclahay isaga, laakiin si dhab ahaantii in uusan isagu keligii ku diidi karin waxa qaladka ah oo uu ku dooran karo waxa xaqa ah. Xaaskayga iyo aniga waa in aan ka wada shaqeeyna, barnaa, xusuusinaa, waaninaa, barbaarinaa oo tusnaa tusaale fiican, anshixinaa, siinaa asxaab fiican oo suubban, hubinaa in uu u arko asxaab mudan ku dayasho habboon, iwm. In aan barnaa sidii uu u diidi lahaa wax qaldan oo uu u dooran lahaa waxa xaqa ah – Oo xitaa dadaalkayaga oo dhammina oo aannu u soo marnay wax damaanad lahubaayi ma uu jiro. Waalid ahaan, waxaan isku dayay inaan arrintan oo dhan aan u sameeyo, waxaa soo celinayaa xasuus aan carruurnimadaydii markii waalidiintay ay ku lug lahaayeen halganka noloshayda ay isku dayayeen in ay i baraan in aan barto ‘diidida qaladka oo aan doorto xaqa ‘. Haddii waalidku uusan qaadan wakhti intaas le’eg oo uusan gelindadaalkaas dhammaantiis iyo shaqadaas, laakiin ku sii dayso waxa jira waxaa dabcan qaadanaaya dabiiciga markaas taagan – Ilmahaasu wuxuu noqonayaa mid aan ‘diidin qaladka oo aannan dooran xaqa’. Waxay u egtahay in sidii aan ula halgamayno uu ka dhanka yahay ‘cuf iimaaaneed’ halkaasoo sida ugu dhaqsiyaha badan aan ku joojino dadaalkaas oo dhammu uu ku tagaayo.
Tani waa sababta aan u qufulno guryaheenna irdahooda; waana sababta dal kasta uu ugu baahan yahay ciidan nabadeed; waa sababta aan u leenahay bangiyada xogtooda in aan qarinno oo sir u ahaato qofka xisaabtaas iska leh; oo waa sababta aan had iyo goor u baahanahay sii samaynta sharciyada cusub ee dalalka oo dhan – maxaa yeelay, waxaan u baahan nahay in aan iska ilaalino oo nafteena ka ilaalinno qofkasta maadaama aannan ‘diidid qaladka oo aan dooranno xaqa’.
Nebiyadu xitaa marwalba ma diidaa qaladka oo ma doortaan qaxa
Oo kanu waa run xitaa Nabiyada. Tawreed ayaa diiwaan geliyey in labo jeer Nebi Ibraahim (NNKH) ku been abuurtay naagtiisa ku yidhaahdeen in ay ahayd walaashiis oo keliya (Biloowgii 12: 10-13 & Biloowgii 20: 1-2). Waxa kale oo la diiwaan geliyey in nebi Muuse (NNKH) uu dilay qof Masri ah (Baxniintii 2:12) iyo in hal mar uusan raacin amarka Ilaah (Tirintii 20: 6-12). Nabi Muxammad (NNKH) waxaa lagu amray in uu dambi dhaaf weydiisto quraankan (Surah 47:19) – muujinaya in uusan had iyo jeer diidin qaladka oo uusan dooran xaq marwalba.
Xadiiskan soo socda ee ka yimid Muslim wuxuu muujinayaa sida ay dadaal ku tukaday dambidhaaf.
Abu Musa Ash’ari ayaa soo weriyey sidaana waxa aabbihiis in Rasuulka Alle (laga yaabaa in nabadgalyo korkiisa ha ahaato) loo isticmaalo in ay erayadan:
“Ilaahoow, dembiyadaydii, aan Jaahilnimo ii geeysay, ii dambi dhaaf in walaacaan oo waxaad ogtahay (arrimahayga) naftayda ku saabsan mid ka badan kaan annigu iska ogahay. Ilaahoow, iga sii agtaada dambidhaaf (Dambiyadayda oo aan annigu galay) dhab ahaantii ama haddii kale (iyo wixii aan u kasayn oo ula kac ah ku samaayey oo intaas oo dhammu (qaladaadkayga) waa igu jirtaa. Illaahoow, iga sii agtaada dambidhaaf qaladka oo aan ku sameeyey dhaqso ama raagtaa, oo aan ka go’an in asturnaanta ama farshaxanka dadweynaha iyo waxaad fiican ka war (iyaga) naftayda ka badan.
Adiguna waxaad tahay hore iyo intii dambeba, oo wax walba ka weyn, adigu waxaad tahay agtiisa ah.”
Muslim 35: 6563
Tani waa arrin aad ula mid ah salaadda Nebi Daa’uud (NNKH) markii uu u tukaday dambi dhaaf dembiyadiisa aawadood:
Ilaahoow, iigu naxariiso sida raxmaddaadu tahay, Oo xadgudubyadaydana igaga tirtir sida naxariistaada badnaanteedu tahay. Xumaantayda iga wada maydh, Oo iga nadiifi dembigayga. Waayo, anigu waan ogahay xadgudubyadayda, Oo dembigayguna hortayduu yaallaa had iyo goorba. Adiga keliya ayaan kugu dembaabay, Oo waxaan sameeyey wax hortaada ku xun, Inaad xaq ahaatid markaad hadashid, Oo aad daahir ahaatid markaad wax xukunto. Bal eeg, aniga waxaa laygu qabanqaabiyey xumaan, Oo waxaa hooyaday igu uuraysatay dembi. Bal eeg, waxaad uurka ka jeceshahay run, Oo meesha qarsoon waxaad iga ogeysiinaysaa xigmad. Haddaba geed husob ah igu daahiri, oo anna nadiif baan ahaan doonaa, i maydh, oo anna baraf cad waan ka sii caddaan doonaa. I maqashii farxad iyo rayrayn, Inay lafihii aad jejebisay farxaan. Wejigaaga ka qari dembiyadayda, Oo iga tirtir xumaatooyinkayga oo dhan.
Sabuurraddii 51:1-9
Oo waxaynu aragnaa in nimankanu – in kastoo ay yihiin nebiyadii – halgankooda dembiyadooda oo ay u baahdeen in ay waydiistaan dambidhaaf. Tani waxay u muuqataa in xaaladani kawada simman yihiin aadanaha oo dhan – durriyadii Nebi Aadan.
Wiilka Quduuska ah ee gabadh bikrad ah dhashay
Laakiin wiil kan uu sii sheegeen Ishacyaah uu diiday khaladka oo uu doortay xaqa dabiiciga ah markiiba ka da’diisii hore. Waa dareen isaga xagiisa ah. Si ay taasu ku suurtowdo waa inuu yahay dhalasho ka duwan. Dhammaan nebiyada kale, waxay awowayaashood, ka soo jeedaan Ibraahim oo ay ku abtirsadaan, oo ma uusan ‘diidid khaladka oo ma dooran waxa wanaagsan’ sida aan aragnay. Sida ab ka ab maraa nooca aabbihiis farcankiisa, sidaas dabeecadda caasinnimo ee Aadan oo aan dhammaanteen ka dhaxalnay qofkasta oo innaga mid ahi xitaa nebiyadii. Laakiin wiilka ka dhashay bikradnimadda hooyadiis, qeexitaan ahaan, ma uu ku abtirsan karo Aadan xagga Aabbihiis. Waalidka dhinaciisa wiilkan wuxuu noqonayaa mid kala duwan, oo sidaas waa in uu quduus ku ahaadaa. Tani waa sababta Quraanka, markaas muhiimada fariinta malaa’igta ku saabsan Maryam wiilkeeda bikrad-ku dhashay, ugu yeedhay wiilkii ‘quduus’
Kuna yidhi anigu waxaan uun ahay rasuulka Eebahaa inaan ku siiyo wiil daahir ah. Waxayna tidhi side iigu ahaan wiil anoosan i taaban dad, ahaynna mid xun (la tuhmo). Wuxuuna yidhi waa sidaas, wuxuuna yidhi Eebahaa wuu u fudud yahay korkayga iyo inaan uga yeello calaamad dadka iyo naxariis xagayga ah waana arrin la xukumay (dhammeeyey). Way xambaartay (uurowday) waxayna u fogaatay mel dheer (durugsan).
Maryam 19: 19-22
Nabi Ishacyaah (NNKH) wuxuu ahaa mid war cad, iyadoo Kutubtii ka dib xaqiijiyeen – waxaa jiri doona wiil soo dhalan doonaa oo ay dhali gabadh bikrad ah, sidaas aan lahayn aabbe uunka ku nool, oo ma uusan lahayn dabeecadda dembiga, oo sidaas ku noqon doona Quduus.
Dib u eegid Aadan iyo Jannada
Laakiin ma’ahan oo keliya buuggaagtii dambe ka hadleen imaanshaha wiilka gabadha bikrada dhashay. Waxaa sidoo kale halkaas joogay tan iyo biloowgii. Waan ku aragnay Calaamadaha Aadan in Ilaah ka hadlay ballanqaadkiisii iyo shaydaan. Waxa aana halkan ku soo celiyaan.
Fadlan xus oo la soco in Ilaah aanu weligeed ninna u ballanqaadin faraciisa sida uu ugu ballanqaaday naagta. Tani waa arrin aan caadi ahayn, gaar ahaan sida loo siiyey xoojinta wiilasha soo socda iyada oo loo marayo awowayaashii, Tawreed, Sabuur & Injiilka (Kitaabka/ Quduuska ah). Dhab ahaan, mid ka mid ah waxyaabaha lagu eedeeyo ee ay ku eedeeyaan nimanka reer galbeedka casriga ah waa in ay iska indhatireen abtirsiga loo marayo haweenka. Waa ‘xaqiraad’ Indhahooda sababta oo ah waxa kaliya oo la tixgelinayaa waa aabbe-tirsiga binu-aadmiga. Laakiin kiiskan waa kala duwan yahay – ma uusan jirin ballanqaad farcan ah ( ‘asaga’) ka imaanaya nin. Waxa uu leeyahay oo kaliya in ay jiri doonaan farcankaaga ah ka soo baxaya naagtii, oo aan sheegin nin.
Haddaba marka laga eego Ishacyaah ee wax sii sheegistiisa in wiil ay dhali doonto gabadh bikrad ah waa ay iska cadahay in waxa loogu tala galay xataa muddo dheer ka hor janada ahaa in faraca (wiilka) ka iman doona qof dumar ah oo kaliya (sidaas bikrad ah). Waxaan idinku boorinayaa in aad dib u noqotaan oo aad akhrisaan doodan ee Calaamada Aadan dhinacaasi aad ka arki doontaa in ay tahay mid ku ‘habboon’ . Dhamaan wiilasha Aadan tan iyo biloowgii taariikhda la kulmay dhibaato la mid ah hadii aysanba ‘diidayn qaladka oo aysan dooranayn wuxuu yahay xaqu’ sida awowgeen Aadan sameeyey. Markaasaa Ilaah, xaq ka dibna marka dembiga dunida uu yimid, sameeyey ballanqaad qarsoon in qof quduus ah oo aan ka iman Aadan ayaa iman doono oo uu ‘burburin doono’ Shaydaanka madaxiisa.
Laakiin sidee buu wiilkan quduuska ah u samayn doonaa? Haddii ay ahayd in fariin siinayo ka timid xaga Ilaah, nebiyada kale sida Ibraahim iyo Muuse (NNKH) ayaa iyagoo daacad ah gudbiyey fariimihii loo soo dhiibay. Maya, doorka wiilkan quduuska ah waa ka duwanaa, laakiin si aan u fahamno waxaan u baahan nahay in aan sii sahminaan Sabuur.
Dawood ama Daa’uud (sidoo kale David – NNKH) waa mid aad muhiim ugu ah nebiyada dhexdooda. Nebi Ibraahim (NNKH) ayaa bilaabay wakiilnimdiisa cusub (waxa weeye jidka Ilaah ee la xidhiidhka dadka) ballankii Faracoodii iyo quruun weyn – Ka dibna siiyey allabari weyn. Nabi Muuse (NNKH) oo ka xoreeyay reer binu Israa’iil addoonsigii – Iyada oo Allabariga Kormaridda– Ka dibna wuxuu iyagii siiyey Sharci si ay u noqondaan quruun. Laakiin waxa ka dhinnaa waa boqor, kaasoo u talin lahaa sidan oo kale in ay helaan barakada halkii inkaartaxaga Ilaah ka yimid. Daa’uud (NNKH) waxa uu ahaa boqorkaas iyo nebigaas. Waxa uu bilaabay wakiilnimada kale – halka Boqorradda ay talada hayaan xagaas Yeruusaalem.
Kumuu ahaa Boqor Daa’uud (David – NNKH)?
Waxaad ka arki kartaa waqtiyada ee taariikheedka reer binu Israa’iil, wakhti taariikheedka reer Binu Israa’iil, in Daa’uud (NNKH) waxa uu noolaa muddadii 1000 BC, kun sano ka dib markii Ibraahim (NNKH) iyo 500 oo sano ka dib Muuse (NNKH).
Daa’uud (NNKH) waxa uu ku bilaabay sida adhijirku u kalimo idaha qoyskiisa. Oo cadaawaha ugu weyn oo reer binu Israa’iil – Jaaluud – hoggaamiyey ciidan qabsaday reer binu Israa’iil, oo reer binu Israa’iil ah ayaa niyad jab ku timid oo waa laga adkaaday. Daa’uud (NNKH) si kastaba ha ahaatee loolan Jaaluud iyo isaga oo ku dilay dagaalkii. Waxay ahayd mid cajiib ah in wiil dhalinyaro ah oo adhijir ahi u gaysan karto askari awood weyn oo uu Daa’uud (NNKH) ku noqday caan. Markaasaa reer binu Israa’iil ka adkaadeen cadaawayaashooda. Quraanku waxa uu inoo sheegayaa dagaalka u dhexeeya Daa’uud (NNKH) iyo Jaaluud Aayadahan soo socda
Daa’uud caanimadiisa sida dagaalyahan ayaa sii xoogaystay ka dib markii dagaalkan. Si kastaba ha ahaatee, wuxuu noqday Boqor oo kaliya ka dib markii waayo aragnimo dheer oo adag maxaa yeelay, wuxuu ahaa mid cadow badan, labada dibadda iyo reer binu Israa’iil, ayaa isaga ka soo horjeeda. Buuggaagta ee aniga iyo II Samuu’eel ee Kitaabka Quduuska ah (al Kitab) sheekeeyo, kuwaasoo halgankii iyo guulshii ee Daa’uud (NNKH). Samuu’eel (NNKH) wuxuu ahaa nebigii subkay Daa’uud (NNKH) sidii Boqor.
Daa’uud (NNKH) ayaa sidoo kale wuxuu caan ku ahaa sida muusikada oo uu Ilaaheey u curiyey in ka kooban heeso iyo gabayo qurux badan. Tani waxa lagu sheegay Quraanka aayadahan soo socda
Ku Samir (u adkayso waxay sheegi xusuusana addoonkaygii Daa’uud ahaa ee xoogga lahaa, wuxuuna ahaa noqosho (Toobad keen) badane. Annagaa u sakhirray (u fududaynay) Buuraha, wayna la tasbiix sadaan galab iyo subaxba. Shimbirahana waa loo kulmiyey, dhamaantoodna waxay u noqdaan (adeecaan) Eebe. Waana adkaynay xukunkiisa (Daa’uud) waxaana siinnay xigmad (Nabinimo) iyo fahmo iyo hadal caddayn (iyo garsoorid).
Aayadda 38: 17-20 Saad
Aayaadkani waxay xaqiijinayaan dagaalyahan Daa’uud xoogiisa (NNKH), laakiin sidoo kale ‘mahadda’ oo waxay ahayd sida ugu quruxda badan, sida gabayadii shimbiraha ee uu u mariyey abuuraha. Markaasaa Boqorkii waxaa la ‘siiyey’ xigmadda ‘hadalka’ oo uu Ilaah siiyey Isaga qudhiisu. Heesahan iyo gabayaddan ee Daa’uud (NNKH) waxaa lagu duubay oo lagu kaydiyey buuggii ugu horeeyey ee Sabuur (ama Saboor) – waxa loo yaqaan Sabuur. Sababtoo ah xigmadda hadalkiisa waxaa isaga siiyey Ilaah, Diiwaankan ee Daa’uud (NNKH) wuxuu ahaa mid Quduus ah oo sidoo kalena loo waxyooday sidii Tawreedka . Quraanku waxa uu sharaxayaa sida tan:
Waxaan siinnay Daa’uud iyo Sulaymaan cilmi, waxayna dheeheen mahad Ilaah baa iska leh ee ah kan naga fadilay wax badan oo addoomadiisa mu’miniinta ah!
Aayadda 27:15 – Naml
Sidoo kale Suleeman (NNKH), waa sii waday isagoo intaa ku daray buuggaagta loo waxyooday ee xigmadda Sabuur. Kulubtiisa waxaa loo yaqaan Maahmaahyadii, Eesleesiyaastiyaas, iyo heesihii Sulaymaan.
Sabuur oo sii socotay iyadoo Nabiyadii kalena ay sii wadeen
Laakiinse dhimashadii Suleeman (NNKH), Boqorraddii ka dambeeyey kumaysan guulaysay in ay raacaan Tawreedka iyo kuwii ka midka ahaa boqorradii ka dambeeyey lama siiniin farriimo loo soo waxyooday. Kaliya Daa’uud iyo Suleeman (NNKH), dhammaan boqorraddii reer binu Israa’iil oo dhan, haddaan qoraallada waxyiga Ilaah – waxay ahaayeen nebiyo iyo sidoo kale boqorro. Laakiin boqorradii ka dambeeyey Suleeman, Ilaah baa soo diray nabiyo sida farriimo digniineed. Yunus (ama Yoonis) Nebi liqay kalluun weyn oo ahaa mid ka mid ah nebiyadaas (Surah 37: 139-144). Tani waxay sii socotay qiyaastii 300 sano – iyadoo nebiyo badan la soo diray. digniintooddii, qoraallada iyo nebiyadda ayaa sidoo kale lagu daray buuggaag loo soo waxyooday ee Sabuur. Sida halkan lagu sharaxay, ahaayeen reer binu Israa’iil oo ugu dambayntii la qabsaday oo ay tarxiileen Baabuloon loona tarxiilay Baabuloon, Markaasay Yeruusaalem ku noqdeen oo hoos yimaadeen Cayruus, aasaasihii Boqortooyaddii reer Faaris ahaa. Iyada oo wakhtigan nebiyadii sii socdeen lana soo diray si ay farriimaha u sii gudbiyaan – iyadoo fariimahaasi lagu qoray buugaagtii ugu dambaysay ee Sabuur.
Sabuur – sugidii imaantinka Masiix
Oo nebiyadani oo dhammi waa kuwo muhiim noo ah sababtoo ah, oo ku dhex jira digniinahooda, waxay sidoo kale dhigeen aasaaskii Injiil. Dhab ahaan, horyaalka ‘Masiix’ waxaa soo bandhigay Nabi Daa’uud (NNKH) markii hore Sabuurka (qayb ka mid ah Sabuur ee uu ku qoray) iyo nebiyada ka dib sii sheegay in faahfaahin dheeraad ah oo ku saabsan Masiix soo socdo. Tani waxay ahayd gaar ahaan muhiimad la siiyey fashilka Boqorraddii ka dib in ay raacaan Tawreedka, iyo fashilaadda reer binu Israa’iil uu u hogaansamaan Ammarradda. Ballanqaadkii, rajo iyo doonista Masiix imaanshihiisa ayaa la sii sheegay in macnahaasi ka dambeeyo guud ahaa guuldarradda dadka maalintaas. Sida nebiyada iyagoo eegaya mustaqbalka, sida Muuse (NNKH) ayaa loo baahan yahay Tawreedka. Oo waxa la sheegay kuwan la hadlaysa annaga ee maanta casriga ah kuwa naga mid ah, kuwaas oo sidoo kale ku guuldareystay in ay ku noolaadaan sida saxda ah, waxaynu og nahay inaannu. Masiix waxay ahayd in uu noqdo tiir rajo meel fashilku ku badan yahay.
Sidee Ciise Masiix (NNKH) u arkay iyo sida uu u isticmaalay Sabuur
Dhab ahaan, nebi Ciise Masiix qudhiisu waxa uu isticmaalay Sabuur si uu u caawiyo saaxiibbadiis iyo kuwa raacsan isaga si ay u fahmaan Injiil iyo doorkiisa Masiix. Waxa ay leedahay waxa ku saabsan Ciise Masiix in
Markaasuu ka bilaabay Muuse iyo nebiyada oo dhan, Qorniinka oo dhanna ayuu uga micneeyey wixii isaga qudhiisa ku saabsanaa.
Luukoos 24:27
Odhaahda ‘iyo nebiyada oo dhan “waxa loola jeedaa nebiyadan ee Sabuur waxay raaceen Tawreedkii Muuse (NNKH). Ciise Masiix (NNKH) wuxuu doonayay in saaxiibbadiis fahmaan sida Sabuur u bareen oo isaga ka sii sheegay imaantinkiisa wax ku saabsan. Ciise Masiix (NNKH) ka dibna sii waday in uu baro iyaga:
Wuxuu ku yidhi, “Kuwani waa hadalladaydii aan idinkula hadlay intii aan weli idinla jiray. Waa inay noqdaan wax walba oo sharciga Muuse iyo nebiyadii iyo sabuurrada laygaga qoray oo igu saabsanaa. Markaasuu garashadooda u furay si ay u gartaan Qorniinka.”
Lukoos 24:44-45
Marka ay halkan waxaa loola jeedaa ‘Nebiyadii iyo Sabuurrada’ waxaa loola jeedaa buugga ugu horeysay ee Sabuur ee uu Daa’uud qoray (Sabuur) kadibna buugaagta ka dib in lagu daray (‘Nebiyadii’). Ciise Masiix (NNKH) loo baahan yahay in ‘furo fikirradoodii’ ka dibna kaliya ay awoodaan in ay ‘fahmaan Qorniinka ” (micnaheedu yahay Kutubtii muhiimka ah Tawreed iyo Sabuur) noqon lahaa. Hadafkayagu ee taxanahan xiga ee maqaalladan waa in la raaco waxa Ciise Masiix (NNKH) tusnay Buuggaagtan si aan aad u furi kartaa maskaxda iyo kadibna aad fahmi kartaan Injiilka.
Daa’uud (NNKH) iyo Nebiyadii ee Sabuur Jadwal Taariikheedka
Muuqaalkan hoose ayaa koobaya ugu (laakiin dhammaantood ma’ahan maadaama uusan jirrin qol dhammaantood iskuga keenni kara) nebiyadaas. Dhererka ulaha gudban waxay muujinayaa nolosha qofkasta oo Nebi gaar ah. Midabka ku xardhan Jadwal Taariikheedka waxaa daba socdaa xaaladda reer binu Israa’iil, si la mid ah sidii markii aan raacnay taariikhdoodaka ah barakada iyo inkaarta of Muuse.
Jadwalka Historical Nabiga Dawood (SCW) iyo qaar ka mid ah nebiyadii kale oo Zabur
Dabacaadeennii la soo dhaafay waxaan eegnay xeerarka Ilaah na siiyey si aan u aqoonsano nebiyada runta ah – In ay sii odorosaa mustaqbalka, sida qeyb ka mid ah fariintooda. Markaas Nabi Muuse (NNKH) qudhiisu way khusaysay xeerkan – wuxuu ka sameeyey saadaasha ku saabsan mustaqbalka ee reer binu Israa’iil – Kuwa lahaa inay rumowday haddii uu fariintiisu ka timid Ilaah. Saadaashani waxay ka imaanayeen Lacnada iyo Barakada reer binu Israa’iil. Waxaad ka akhrisan kartaa Barakada & Lacnada oo dhamaystiran halkan. Waxaan ku muujin doonaa fikradaha ugu muhiimsan halkan hoose.
Barakayntii Muuse
Nabiga Muuse(NNKH) waxa uu ku bilaabay sharaxaadiisii barakooyinka cajiib ah in reer binu Israa’iil heli lahaa haddii ay addeeci lahaayeen Ammarradda. Barakadoodu waxay noqon lahaayeen mid Rabbiga hortiisa quruumaha kale si ay u aqoonsan lahaayeen Barakooyinkiisa. Siday ugu qoran tahay
Si kastaba ha ahaatee, haddii ay ku fashilmaan in ay adeecaan Ammarradda markaas waxay helayaan Lacnadalad oo ka soo horjeeda Barakooyinka. Lacnadalooyinkuna waxay u dhigmi lahaayeen Barakooyinka. Markale habaarradaasna lagu arki doono quruumihii hareerihiisa ku wareegsanaa
Haddii si kale loo dhigo axdigan wuxuu noqon doonaa mid waajib ku ah caruurta, ama jiilalka mustaqbalka. Dhab ahaantii axdigan ay tilmaamaysay jiilalka mustaqbalka – reer binu Israa’iil iyo shisheeyaha labada
Oo Rabbigu wuxuu isaga qabiilooyinka reer binu Israa’iil oo dhan uga dhex sooci doonaa inuu belaayo ugu dejiyo siday yihiin dhammaan inkaaraha axdiga ee ku qoran kitaabkan sharciga. Oo qarniga soo socda oo ah carruurtiinna dabadiin kici doonta, iyo shisheeyaha dal fog ka iman doonaaba markay arkaan dalkaas belaayadiisa iyo cudurrada Rabbigu ku riday,iyo in dalka oo dhammu yahay baaruud, iyo cusbo, iyo meel guban, oo aan waxba lagu beerin, aanna dhalin, oo aan cawsna ka bixin innaba sidii markii la afgembiyey Sodom iyo Gomora, iyo Admaah iyo Seboyim oo Rabbigu ku afgembiyey cadhadiisa iyo xanaaqiisa, markaasay quruumaha oo dhammu odhan doonaan, Rabbigu muxuu dalkan sidaas ugu galay? Oo kulaylka xanaaqan weyn micnihiisu waa maxay?
Markaasaa dadku waxay odhan doonaan, Maxaa yeelay, iyagu waxay ka tageen axdigii uu Rabbiga ah Ilaaha awowayaashood la dhigtay markuu ka soo bixiyey dalkii Masar, oo intay tageen ayay u adeegeen oo caabudeen ilaahyo kale oo ayan aqoon, isaguna uusan siin, oo sidaas daraaddeed ayaa Rabbigu ugu xanaaqay dalkan, inuu ku soo dejiyo kulli inkaarta kitaabkan ku qoran oo dhan.
Sharciga Kunoqoshadiisa 29:21-27
Ma Barakada iyo inkaarta Muuse inay dhacaan baa?
Barakooyinkii la ballanqaaday waxay ahaayeen cajiib, laakiin kan lagu Lacnaday oo lagu hanjabay waxay ahaayeen kuwo ka daran. Si kastaba ha ahaatee, su’aasha ugu muhiimsan ee aan waydiin karnaa waa: ‘Sidaas daraaddeed kuwan oo dhan ma dhaceen?’ si aan uga jawaabo waan arki doonaa haddii Muuse (NNKH) ahaa nin nebi ah oo run ah oo aannu u heli doono hanuun nolosheena maanta. Oo jawaabtu waxay tahay oo aan ka dhex guranayno. Inta ugu badan ee Axdiga Hore ee Buugga waa diiwaanka taariikhda reer binu Israa’iil, iyo in aan ka arki karnaa waxa ka dhacay. Oo weliba waxaannu haynaa diiwaano ka baxsan Axdiga Hore, kan taariikhyahanadu Yuhuudda sida Juusifuus, taariikhyahanadu Alyuunaani alrruumaani sida Taasitoos oo waxaannu helnay in xadaarooyin badan laga ogaaday dhismayaashii ka haray. Dhamaan ilahan oo dhan waxay isku raaceen oo ay sawir joogta ah ka bixisay taariikhda reer binu Israa’iil. Oo kanu waa Calaamad kale oo innagu filan. Halkan waxaa ku qoran warbixin guud ee taariikhda reer binu Israa’iil Sawirka la jadwallada si ay nooga caawiyaan si fiican u aragno waxa ku dhacay oo ah taariikhda.
Bal maxaynu ka arki karnaa taariikhdan? Haa runtii waxa lagu Lacnaday ee Muuse, looga cabsado sida ay MA inay dhacaan – Iyo sida saxda ah sida uu qoray kuwii kun oo sano ka hor – Waa ka horreeyey intaas oo dhan inta aysan dhicin (Xusuuso saadaasha ka mid ah ayaa soo qoray uma aan soo degin ka dib markii ay dhacday laakiin ka hor). Laakiin habaarka ee Muuse halkaas kuma soo afjarmin. Waa sii socotay. Halkani waa sida Muuse (NNKH) ku soo gabagabeeyay habaarradaas.
Oo markii waxyaalahan oo dhammu ay idinku dhacaan, kuwaas oo ah barakada iyo inkaarta aan idin hor dhigay, oo aad ku xusuusataan quruumaha Rabbiga Ilaahiinna ahu uu idinku kexeeyey dhexdooda oo dhan,oo aad Rabbiga Ilaahiinna ah u soo noqotaan oo aad idinka iyo carruurtiinnuba qalbigiinna oo dhan iyo naftiinna oo dhan ku addeecdaan codkiisa iyo waxyaalahan aan maanta idinku amrayo oo dhan,markaasaa Rabbiga Ilaahiinna ahu idinka celin doonaa maxaabiisnimadiinna, wuuna idiin naxariisan doonaa, oo mar kaluu idinka soo ururin doonaa quruumihii Rabbiga Ilaahiinna ahu uu dhexdooda idinku kala firdhiyey oo dhan. Oo haddii masaafirradiinna qaarkoodu joogaan meesha samada ugu shishaysa, Rabbiga Ilaahiinna ahu halkaasuu idinka soo ururin doonaa, oo halkaasuu idinka soo kaxayn doonaa,markaasaa Rabbiga Ilaahiinna ahu wuxuu idin keeni doonaa dalkii awowayaashiin mar hore hantiyeen, oo idinna waad hantiyi doontaan, oo wanaag buu idiin samayn doonaa, wuuna idinka sii badin doonaa intii awowayaashiin ahaan jireen. (Sharciga Kunoqoshadiisa 30:1-5)
Su’aasha ku bahoon in la is weydiiyo (mar kale) waa: Taasi ma dhacday? Riix halkan si aan u aragno sii socoshadda taariikhdooda.
Dhamaadka Tawreedka – Zabuur ayaa la filayay
Kuwan ah barakada iyo inkaarta, Tawreed waxaa lagu soo gabagabeeyay. Nabi Muuse (NNKH) oo geeriyooday wax yar ka dib markii la dhamaystiray. Markaasaa reer binu Israa’iil, hoos bedelka Muuse – Jushuu – gala Dhulka iyo kuna noolaada. Sida loo sharaxay ee Taariikha reer binu Israa’iil, halkaas ayay degeen iyaga oo aan lahayn Boqor iyo sidoo kale aan lahayn magaalo caasimad u ah ilaa iyo intii Boqorkii weynaa ee Dawood ama Daawuud (ama David) u kacay inuu awoodyeesho. Waxa uu bilaabay qaybta cusub ee Axdiga Hore oo Quraanka xaqiijinayo in uu yahay Zabuur. Waxaan u baahanahay in la fahmo Zabuur maxaa yeelay waxa ay sii wadaa Calaamadaha lagu bilaabay Tawreedka – Kuwaasoo innaga caawin doona in aan fahamno Injiilka. Kan magaalkeenna inoogu xiga waxaan arkaynaa sida uu Quraanku iyo Ciise Masiix uga hadleen Dawood (NNKH) iyo Zabuur.
Nabi Muuse (NNKH) iyo Walaalkiis Haruun (NNKH) ayaa horseed u ahaa reer binu Israa’iil muddo dhan 40 sanno. Waxay qoreen ammarradii iyo waxay oogeen allabariyo. Waxay soo qoreen kuwan calaaamaadkan badan ee Tawreedka ah. Mar dhow waa waqtigii labadan nin ay dhiman lahaayeen. Ina keena aynu dib u eegnee qaabka ka soo baxay Tawreedku ka hor inta aan tixgelin aynu is toos ah u eegno Tawreedka.
Eegidda Nidaamka ee Tawreedka
Sidaas aawadeed waa maxay tilmaamaha Calaamadaha ka yimid Tawreedka ?
Allabariyadda Tawreedka
Waa in aan aragnaa muhiimadda iyo sida soo noqnoqashada allabariyaddu ay yihiin. Ka feker kuwan soo socda waxaan eegnay:
Reer binu Israa’iil oo dhammu waxay allabaryo ku bixin Kormaridda. Tani waxay iyagii ka badbaadisay dhimashadii iyo sidoo kale Yuhuudda oo weli u dabaaldega maalintaas Iiddii Kormaridda la mid ah sanad kasta
Allabaryaddan oo dhan waa in aad u sameysaan xayawaanka daahirka ah- Midkood oo ido ah, ariga ama dibi. Waxay ahaayeen dhamaantood lab marka laga reebo qaalinta.
Allabaryaddan oo dadkuna ay sameeyaan wax wanaagsan si ay wixii xumaa ay galeen u yidhaahdaa waa ka xunahay kuwaasoo bixiyey allabari. Taas macnaheedu waxa weeye in ay ahaayeen dedis si ay dembi iyo ceeb uu qofka siinaya allabariga qariyeen. Tani waxay la bilaamatay Aadan kaasoo helay naxariista Ilaah qaab harag ah. Hargahani waxay u baahan yihiin dhimashada xoolaha (Allabari kale!) halka uu cawradiisa daboolayo. su’aal muhiim ah inaad weydiiso waa: Maxaad allabaryadda aanan mar dambe la siinin ama loo bixiyen? Waan arki doonaa jawaabta ka dib.
Waxaan sidoo kale aan aragnay qaabkii ay ku guul darreysatay inay xajistaan ammarradiisa ay keentay in Qiyaame xaga Ilaah ka yimaado. Tani waxaa bilaabay Aadan, kuwaasoo lahaa oo kaliya in ay ku Caasiyaan mar uun si ay u helaan xukunka. Qiyaamaha had iyo jeer ay keento dhimashada. Dhimashada waxayn ahayd mid ku saabsan qofka la xukumay ama xoolaha lagu allabaryi jiray. Ka feker kuwan soo socda ee aan ka baranay:
Iyada oo Kormaridda sidoo kale wiilkiisa curadka ah (Waayo, Fircoon iyo kuwii gaaloobay ee kale) dhintay ama wanka oo dhiiggooda lagu xardhay albaabada ku dhintay.
Waa maxay micnaha qaabkan oo dhan? Waan arki doonaa sida aan ku sii arki doono. Laakiinse haatan Muuse iyo Haaruun (NNKH) baa soo gabagabeyn doona Tawreedka. Laakiin waxay ay farriimo muhiim ah si toos ah uga heleen Ilaah labo fariimood, labadaas arrimood oo eegay mustaqbalka oo inoo leh maanta Muhiimad qaar ah – Nabiga soo socda iyo Habaarka soo socda & Barakooyinka soo socda. Waxaan eegi doonaa Nabiga halkan.
Nabiga Soo Socda
Marka Ilaah siiyey Looxa Buurta Mount Sinai Oo isna sidaasuu yeelay oo soo bandhigay awoodda iyo haybad. Tawreedka ayaa qeexaya goobta wax yar ka hor intaa aan la siinin Alwaaxdii
16 Oo maalintii saddexaad, markuu waagii beryay, waxaa dhacay onkod iyo hillaac, oo daruur qaro weyn baa buurtii soo dul joogsatay, oo waxaa yeedhay buun codkiisu aad iyo aad u weyn yahay, kolkaasay dadkii xerada ku jiray oo dhammu wada gariireen. 17 Markaasaa Muuse dadkii xeradii ka soo bixiyey inay Ilaah la kulmaan aawadeed; kolkaasay waxay istaageen buurta salkeedii. 18 Oo Buur Siinay dhammaanteed way qiiqaysay, maxaa yeelay, Rabbi baa dusheeda ku soo degay, isagoo dab ku dhex jira, oo qiiqeediina kor buu u baxay sida qiiq foorno oo kale, oo buurtii oo dhammuna aad bay u gariirtay. (Baxniintii 19:16-18)
Dadku aad bayna u baqeen. Tawreedka ayaa iyaga u qeexayaa sidan
Tani waxay dhacay biloowgii ee Muuse (NNKH) 40 sano oo uu hoggaaminayey bulshada. Marka ay dhamaato, Ilaah wuxuu kala hadlay Muuse, (NNKH) xaaladdaha la soo dhaafay, xusuusinaya dadka cabsidooda la soo dhaafay, iyo iyadoo uu samaynayo ballaanqaad la xiriira mustaqbalka. Muuse (NNKH) ku diiwaan geliyey Tawreedka:
15 Oo Rabbiga Ilaahiinna ahu wuxuu dhexdiinna idiinka kicin doonaa nebi sidayda oo kale oo walaalihiinna ka mid ah, oo idinku waa inaad isaga dhegaysataan, 16 sidaad Rabbiga Ilaahiinna ah uga doonayseen maalintii shirka markaad Xoreeb joogteen oo aad tidhaahdeen, Rabbiga Ilaahayaga ah codkiisa yaannan mar dambe maqlin, oo dabkan weynna yaannan mar dambe arkin, si aannan u dhiman. 17 Oo markaas Rabbigu wuxuu igu yidhi, Wixii ay ku hadleen si wanaagsan bay u yidhaahdeen.18 Waxaan iyaga walaalahood uga dhex kicin doonaa nebi sidaada oo kale ah, oo markaasaan afkiisa gelin doonaa erayadayda, oo isna wuxuu iyaga kula hadli doonaa wax alla waxaan isaga ku amri doono oo dhan.19 Oo waxay noqon doontaa in ku alla kii aan maqlin erayadayda uu magacayga ku sheegi doono, isagaan weyddiin doonaa. 20 Laakiinse nebigii wax aanan ku amrin leh oo si kibir ah magacayga ugu hadla, ama kii ilaahyo kale magacood ku hadlaa, nebigaasu waa inuu dhintaa. 21 Oo haddaad qalbigiinna iska tidhaahdaan, Sidee baannu u garanaynaa eraygii aan Rabbigu ku hadlin? 22 Markii nebi ku hadlo magaca Rabbiga, haddii wixii uu ku hadlay ayan ahaan oo ayan noqon, waxaas ayaa ah waxa aanu Rabbigu ku hadlin. Nebigu si kibir ah buu u hadlay ee waa inaydaan ka cabsan innaba.
Sharciga Kunoqoshadiisa 18:15-22
Ilaah wuxuu dadkii ka doonayey in ay ixtiraam caafimaad qaba u fidiyaan markii uu la hadlayo Ammarradii Looxa Oo isna sidaasuu yeelay hab ku keena cabsi weyn dadka dhexdooda. Laakiinse haatan wuxuu doonayaa inuu mustaqbalka oo ballan qaaday in waqti iman doonaa markuu nin nebi ah oo sida Muuse (NNKH) ka mid ah reer binu Israa’iil waa la sara kicin doonaa. Markaas laba tilmaamaha la siiyaa:
1. Ilaah wuxuu isu qaban doonaan dadka ka mas’uul haddii aysan bixin in Nabiga soo socda aysan fiiro gaar ah u yeelan.
2. Habka in ay go’aan ka gaarto in Ilaah lagaga dhex hadlay nebi ah waa in fariinta la saadaalin karo mustaqbalka oo waa in run noqon karto.
Xeerka ugu horeeya ee macnaheedu ma ahayn in ay jiri doonaa nebi ka mid ah oo kaliya ka dib Muuse (NNKH), laakiin in ay jiraan mid ka mid noqon doona kuwa soo socda gaar ahaan waa in aan dhagaysanaa sababtoo ah waxa uu ahaa in ay leeyihiin door gaar ah oo leh ayuu dhambaalkiisa ku salaysan yahay. – waxay noqon lahayd ‘erayadayda’. Maadaama oo uu Ilaah kaliya Isaga qudhiisa ogyahay mustaqbalka – Dhab ahaan ma jiro nin og – Xeerka labaadna wuxuu ahaa hab si ay u caawiyaan dadka in ay si sax ah go’aan looga gaaro haddii fariin dhab ka timid Ilaah ama aysan. Xeerkani iyo Ballanqaadkii Imaatinka Nabiga ayaa hayay filashadooda dadkii reer binu Israa’iil – Aan had iyo jeer si fiican u qaban, laakiin marnaba gebi ahaanba la illoobay. Waxaan u aragnaa in daabacaada soo socda sida Muuse (NNKH) u isticmaalay hanuunkiisa labaad in ay saadaal wanaagsan mustaqbalka ee reer binu Israa’iil in ay barakada iyo inkaarta reer binu Israa’iilBarakada iyo Inkaarta reer binu Israa’iil – Taas oo ah waxa Tawreedku kuu soo ururo.
Laakiinse haatan, waxoogaa fikirka tan ‘Nabiga soo socda’. Kumuu ahaa? Culimada qaarkood ayaa soo jeediyay in kani uu yahay Nebi Maxamed (NNKH). Laakiin ogsoonow in wax sii sheegidda dhigayaan in nebiga noqon lahaa uu “ka mid yahay walaalahooda reer binu Israa’iil”- Sidaas Yuhuudi ah. Sidaas awgeed waxa la tilmaamayaa ma ahan isaga. Culimada kale ayaa la yaabay, haddii ay tani laga yaabaa in ay tilmaamayso Nebi Ciise Masiix (NNKH). Waxa uu ahaa nin Yuhuudi ah oo weliba wuxuu barayay sida amar weyn – Sida haddii erayada Ilaah ahaayeen ‘afkiisa’. Waxaan sii wadi sahaminta Buuggaagta Quduuska ah si aan u doondoono faham dheeraad ah.
Waxaan aragnay in Calaamada Muuse 2 in ammarka lagu siiyay Buurta Siinaay ay ahaayeen kuwo aad u ba’an. Dhamaadkii maqaalkaas waa annigii kugu casuumay in aad adigu isweydiiso (Sababtoo ah tani waa ujeeddada Sharciga) Haddii aad mar walba xajisid ammaradda ama aadan. Haddii adigu aadan mar walba aadan xajisan Sharciga adigu, sida aan annigu aan ku jiraan dhibaato halis ah – qiilqiil Qiyaame. Tani walwal malahan haddii aad mar walba aad xajisatid Sharciga, laakiin haddii aad ku guul dareysato in sidaas la sameeyo maxaa la samayn karaa? Waxay ahayd Haaruun (sidoo kale loogu yeedhay Haaruun, ee Muuse walaalkiis), iyo faraciisa yaa ka hadlay maamulida allabariga – iyo kuwaasoo dadkuna allabaryey, ama daboolay, oo dembaabay. Haaruun wuxuu lahaa laba allabari gaar ahaan muhiim u ah in ay ahaayeen Calaamadaha in la fahmo sida Ilaah u dabooli lahaa dembiyadooda ka go’an kala jejebintii Sharciga. Kuwaasu waxay ahaayeen allabariga saca iyo labada orgi. Bal aan ka biloowno orgigga.
Casaaseel iyo maalinta kafaaraggudka
Ka timid Muuse Calaamada 1 Iidda Kormaridda ahaa (oo weli ah!) una dabaaldega dadka Yuhuudda ah si ay u xasuustaan samatabbixintii looga badbaadiyay Fircoon. Laakiin Tawreedka ayaa sidoo kale amray ciidaha kale. Mid muhiimad gaar ah leh waxaa la odhan jiray maalinta kafaaraggudka. Halkan Riixsi aad u akhriso si buuxda Tawreedka oo dhamaystirran. Maxaa tilmaamaha si taxadar leh oo faahfaahsan siiyey maalinta kafaaraggudka? Waxaan arki karnaa sida ay u bilaabmeen:
RABBIGU Muuse ayuu la hadlay kadib dhimashadii ka mid ahaa labada wiil ee Haaruun ku dhintay markay RABBIGA ku soo dhawaadeen dabadeed. RABBIGU wuxuu Muuse ku yidhi, “Oo markii Haaruun labadiisii wiil ay Rabbiga hortiisa u soo dhowaadeen oo ay dhinteen dabadeed ayaa Rabbigu Muuse la hadlay, 2 oo wuxuu Muuse ku yidhi, Walaalkaa Haaruun la hadal si uusan goor walba u soo gelin meesha quduuska ah oo ilxidhka ka shishaysa gudaheeda, oo ka soo hor jeedda daboolka sanduuqa kor saaran, yuusan dhimane, waayo, anigu waxaan ka dhex muuqan doonaa daruurta kor saaran daboolka.” Laawiyiintii 16:1-2
Wixii dhacay, waxay ahaayeen, waxay ka hor dhaceen labada will ee Haaruun oo dhintey ka dib markii ay wax qamaam galay teendhadii halkaas oo agtiisa Rabbiga tiil. Laakiin In hortiisa Quduuska ah, ay ku fashilmeen in ay si buuxda u dhawraan sharciga (sida aan ku aragnay halkan) waxa ay keentay dhimashadooda. Waa maxay sababtu? In teendhadu ahaa Sanduuqii Axdiga. Quraanka waxa uu sidoo kale carrabaabay Sanduuqii Axdiga. Waxa uu leeyahay
“Nabigoodii wuxuu ku yidhi calaamadda xukunkiisu waa inay u timaado taabud (sanduuq) oy ku jirto xasiloonida Eebihiin iyo wax ka soo hadhay waxay ka tageen ehelkii Muuse iyo ehelkii Haaruun oo Mala’igtu xambaari arrintaasna calaamaa idiinku sugan haddaad tihiin Mu’miniin.”
Suurat Al-Baqarah 2:248
Sida ay leedahay, ‘Sanduuqii Axdiga’ ahayd Calaamo oo amar maxaa yeelay, Sanduuqii ahayd calaamad axdiga oo ka mid ah Sharciga Muuse. Loox oo dhagax ah ayaa lagu kaydiyey Tobanka Amar oo ku hayay Sanduuqii. Oo qof kasta oo ku fashilmay in ay sii xajistaan Sharciga oo dhan– joogitaanka Sanduuqan – waa dhiman lahaa. Labadda wiil ee ugu horeeya Haaruun baa dhintey ka dib markii ay soo galeen teendhada. Sidaas awgeed tilmaamaha si taxadar leh baa la siiyey, oo ay ka mid ahayd ammarka in ay jirto oo kaliya maalin maalmaha ka mid ah sannadka oo dhan in Haaruun geli doono teendhada – Maalinta kafaaraggudka. Haddii uu soo galay maalin kasta oo kale isaguna waa uu dhiman doonaa. Laakiin xitaa haduu maalin uun, ka hor inta uusan Haaruun gelin joogitaanka Sanduuqii Axdiga, wuxuu lahaa
“Oo Haaruun waa inuu keenaa dibiga qurbaanka dembiga ah oo uu nafsaddiisa u bixinayo, oo waa inuu nafsaddiisa iyo reerkiisaba kafaaraggud u sameeyaa…. 13 Oo waa inuu fooxa ku shubaa dabka Rabbiga hortiisa yaal, si fooxa qiiqiisu u qariyo daboolka sanduuqa markhaatiga kor saaran, yuusan dhimane.” Laawiyiintii 16:6,13
Sidaas dibi waxaa ku allabaryi jiray si ay u daboosho, ama gudo, dembiyadii Haaruun ee u gaarka ahaa kana dhanka ahaa Sharciga uu jabiyay. Ka dibna isla markiiba ka dib, Haaruun waxa uu sameeyay xaflad cajiib ah oo Casaaseel.
“Oo waa inuu labada orgi soo kexeeyaa, oo uu soo taagaa meel Rabbiga hortiisa ah oo iridda teendhada shirka u dhow. 8 Oo markaas Haaruun waa inuu labada orgi saami u kala ridaa, oo saami kan Rabbiga ha ahaado, saamiga kalena kan Casaaseel ha ahaado. 9 Oo orgigii saamigu ugu dhacay Rabbiga, Haaruun waa inuu keenaa, oo qurbaan dembi u bixiyaa.”
Laawiyiintii 16:7-9
Marka dibiga lagu allabaryo dembiyadiisa aawadood, Haaruun qaadan lahaa labada orgi wayna saami riteen. Mid ka mid ah ariga loo qoondeeyey lahaa sida Casaaseel. Hal orgi waxay ahayd in la gowraco qurbaanka dembiga ah. Waa maxay sababtu?
Allabariga iyo dhimashada dibiga wuxuu ahaa dembi Haaruun isaga uun u gaar ah. Allabariga orgiga kowaad wuxuu ahaa dembiga dadka reer binu Israa’iil. Haaruun ka dibna ku ridi lahaa gacmihiisa madaxa ka Casaaseel nool iyo – sida calaamad – dembiyadii dadkana wareejiya galana Casaaseel. Ariga ayaa waxaa ka dibna la sii daayay oo cidla ay tageen sida calaamad u tahay in dembiyadii uu dadkii waxay iyagoo haatan ka fog dadka. Iyadoo allabariyaddan kuwan dembiyadooda oo dadkuna. Tan oo dhan waxaa la sameeyay sanad kasta maalinta kafaaraggudka.
Qaalinta, ama SacaAl-Baqarahiyo Tawreedka
Haaruun ayaa sidoo kale allabaryo kale si ay u sameeyaan oo ay ku jiraan allabariga qaalinta (Sac dumar ah halkii dibi lab). Waa qaalintan aadka iyo allabariga oo sabab u yahay horyaalka Saca ee Surah 2. Sidaas Quraanka wuxuu ka hadlayaa si toos ah xayawaankan. Riix halkan in aad akhrisid Quraanka. Sida aad arki kartid, dadkii waxay iyagoo ka argagaxay oo wareersan markii lagu amray in sac (waxay tahay dhedig) waxaa loo isticmaali tan allabarigii iyo aan ahayn xoolaha caadiga ah lab. Oo waxay ku dhammaanaysaa
“Waxaan ku nidhi ku garaaca kan la dilay Saca qaarkiisa, saasuuna u nooleeyaa Eebe wixii dhintay, idiinna tusin aayaadkiisa si aad wax u kastaan.”
Suurat Al-Baqarah 2:73 – Saca
Sidaas waxaa sidoo kale loo arkaa mid ka mid ah Calaamadaha oo aynu u baahanay in aan siino fiiro gaar ah. Laakiin sidee bay qaalintu ku tahay calaamad? Waxaan akhriyey in ay leedahay in la sameeyo geeri iyo nololba. “Dhawdahay laga yaabaa in aan fahmo” sida aynu ka baran karno tilmaamaha asalka ah in Tawreedka la siiyay Haaruun uu ku saabsan yahay allabarigii. Riix halkan si aad u aragto marinka buuxa ee Tawreedka. Waxaan aragnaa in
“ Oo waa in qaalinta hortiisa lagu gubaa. Haraggeeda, iyo hilibkeeda, iyo dhiiggeeda, iyo uuskeedaba waa in la wada gubaa. 6 Oo markaas waa in wadaadku soo qaadaa qoryo ah geed kedar la yidhaahdo, iyo husob, iyo wax guduud ah, oo waa inuu ku dhex tuuro dabka qaalintu ku gubanayso.” (Tirintii 19:5-6)
Geed husob la yidhaahdo ayaa ahaa laan ka geed caleen gaar ah. Ahayd Kormaridda markii reer binu Israa’iil waxay ahaayeen in rinjiga dhiigga wanka Kormaridda albaabada ay si dhimasho mari lahaa ay ku amray inay ka badan
“Waxaad qaadataan xidhmo geed husob ah, oo waxaad dartaan dhiigga ku jira xeedhada, oo albaabka fayaaraddiisa sare iyo labada dhinac oo fayaaradda ah ku taabsiiya dhiiga ku jira xeedhada; oo midkiinna ilaa waagu ka beryo yuusan albaabka gurigiisa dibadda uga bixin.” (Baxniintii 12:22)
Geed husob la yidhaahdo waxaa mar kale loo isticmaalo qaalinta, iyo qaalinta, geed husob la yidhaahdo, iyo suufkayga, iyo qori kedar ah ayaa la gubay ilaa waxaa dambas oo kaliya tagay. Markaasuu
“Oo markaas nin daahir ahu ha soo ururiyo qaalinta dambaskeedii, oo meel xerada dibaddeeda oo nadiif ah ha dhigo, oo shirka reer binu Israa’iil ha lagu dhigo biyaha nijaasta daahiriya; waayo, iyadu waa dembi qurbaankiis.” (Tirintii 19:9)
Sidaas dambaska ayaa lagu daray ‘biyaha daahirinta’. Qof nijaas oofin lahaa ashuuno uu (Dhaqidda dhaqan ama waysoshadda Umaddeed) si loo soo celiyo nadaafad la isticmaalayo dambaskan qaso biyo. Laakiin dambas ay yihiin kuwo aan wasakh oo kasta laakiin ah nooc gaar ah.
Laakiin waa maxay sababta dhedig xoolaad loo isticmaalay oo aan lab? Lagama bixin wax sharaxaad toos ah laakiin waxaan ku firi karnaa Qorniinka. Intii Luuxul Maxfuudka ah, Tawreed iyo Zaboor (Oo dhan, Qorniinka oo kale) Ilaah ayaa shaaca ka qaaday qudhiisu sida “Waxa uu ahaa Isagu’ – ee jinsiga lab. Oo quruun reer binu Israa’iil waa la hadlay oo wadajir ah ” ayay ‘ – in jinsiga ah dumar. Sida xiriirada nin naagta guurka, Ilaah keenay iyo kuwa raacayna u jawaabeen. Laakiin hindisaha mar walba Ilaah ahaa. Waxa uu bilaabay in ay amarkaIbraahim in uu wiilkiisa huro; Waxa uu bilaabay in uu Siiyay Amar ku qornaa looxa; Waxa uu bilaabay xukunka Nuux, iwm .. Marnaba ma ahayn aadanaha (Nebi ama haddii kale) fikradda in la bilaabo – taabacsan kaliya soo gudbiyo si uu u hogaaminaya.
Dambaska qaalinta waxay ahaayeen in ay la kulmaan baahida loo qabo inaadanaha – in wasakh. Taasoo ah inay ahaadaan calaamad habboon ee aadanaha u baahan yahay, xoolaha la bixiyey wuxuu ahaa dhedig. Tani waa wasakhda oo dhibcood si ay ceeb aan u dareeno marka aan dembaabo, ma’ahan dembiga aan Ilaah agtiisa ku leenahay. Marka aan dembaabo, ma’ahan oo kaliya in aan jebiyey oo waxaan ahay mid eed leh xaakinka hortiisa, laakiin sidoo kale waxaan dareemayaa ceeb iyo shaleyte. Sidee Ilaah u bixiyaan ceebteenna ugu dhammaado? Marka ugu horreeysa, Ilaah waxa uu bixiyey dharka dadka astura. Aadamihii ugu horeysay heshay dharka maqaarkainuu cawradooda iyo ceebtooda daboolo. Oo caruurtii Banii Aadan tan iyo mar walba isku qariyay jirkooda dhar – dhab ahaantii waa arin aad u ah dabiici caadi ah in la sameeyo si dhif ah waxaan si loo joojiyo si aad u weydiiso ‘sababta?”. Kuwani biyaha ku nadiifiyey ka qaalinta ahaa hab kale si aan u dareemi karo ‘nadiif’ ka wax inaga sumayn. Ujeeddada qaalintu ku jiray uu inaga nadiifiyo.
“Taas daraaddeed aynu ugu soo dhowaanno qalbi run ah iyo hubaal rumaysad, iyadoo qalbiyadeenna laga nadiifiyey niyo shar leh, jidhkeennana lagu maydhay biyo daahir ah.” Cibraaniyada 10:22
Taas waxaa ka duwan, allabarigii orgidii Maalinta kafaaraggudka wuxuu ahaa ugu horrayn Ilaah, sidaas aawadeed xayawaan lab ah ayaa loo isticmaalay. Iyadoo Calaamada ee Tobanka Amar, waxaan xusay in rigoore u dheceen xadgudubka waxaa si cad oo si joogta ah cayimay sida dhimashada (riix halkan si aad u hubiso marinnada/qaybaha). Ilaah wuxuu ahaa (oo uu yahay!) Garsooraha iyo sida xaakimka dalbaday in la dilaa. Dhimashada dibiga labka ugu horeysay wuxuu la kulmay shuruuda Ilaah in dhimashada loo bixiyo dembiga Haaruun. Markaas dhimashada orgiga ugu horeysay ee labka ah wuxuu buuxiyay shuruuda Ilaah in loo dilaa dembiyada reer binu Israa’iil. Markaas dembiyadii uu bulshada reer binu Israa’iil laga yaabaa in lagu rakibaa calaamada Casaaseel ee Haaruun, iyadoo sida Casaaseel la sii daayay oo cidla ah tageen, waxay ahayd calaamad u taagan in dembiyadii bulshada ayaa la sii daayay.
Allabariyadani waxaa u dabaal degay Haaruun iyo faraciisa in ka badan kun sano. Inta taariikhda reer binu Israa’iil dalkii iyaga la siiyay; markaas Dawood (ama Daawuud) ayaa noqday Boqor iyo sidoo kalena wiilashiisii ayaa bedelay isaga; markii nebiyo badan oo la farriim ahi la yimaadeed digniinyo dadka uga digaya dhaqanka ee shaydaanka; xitaa iyada oo loo marayo nolosha Ciise Masiix (NNKH) allabariyadan ayaa la sameeyey si loo daboolo baahida kuwan.
Sidaas aawadeed Calaamadaha ugu dambeeyay ee Muuse iyo Haaruun, fariimaha Tawreedka ayaa ku soo dhowaanaya dhamaad. Markiiba nebiyo ka dambeeyay ayaa imaanaya oo Zabuur waa sii wadi doonaa fariimaha ka imaanaya Ilaah. Laakiin marka hore waxaa ka mid ah farriinta kama dambaysta ah ee Tawreedka. Nebigii Muuse (NNKH) u sii socotay inay fiiriyaan mustaqbalka soo socda ee Nabiga, iyo sidoo kale fiiri in barakada iyo inkaarta mustaqbalka ee faraca reer binu Israa’iil. Kuwan waxaynu ku eegnay waxbarashadeenii la soo dhaafay ee Tawreedka Ilaaheenna.
Waan ku aragnay Calaamadda koowaad ee Muuse – Iiddii Kormaridda – Ilaah baa xukumay inay dhimasho u ahaato dhamaan curadkii marka laga reebo kuwa joogay guryihii halkaas oo neef baraar ah oo loo soo allabaryay oo dhiig rinji ah tiirarkooda lagu xardhay. Sidaas Fircoon ma gudbiyeen wiilkiisa dhintay halka Nebi Muuse (NNKH) hogaaminayo in reer binu Israa’iil Masar ka soo baxaan, iyo Fircoon ku maanshaynay hafasho biyeed halka ay ku raadjireer iyaga guud ahaan Badda Cas bartamaheeda.
Laakiin doorka Muuse nabi ahaantiisa ma’ahayn oo kaliya in uu iyaga u horseedi soo bixitaankooda dalkii Masar, laakiin sidoo kale si ugu hogaamiyo tusiyana jidka nolosha cusub – ku noolaadaan sidii sharciga waafaqsan ee uu Ilaaheey aasaasay.
Suurat Al- Aclaa (Suurat 87 – Ka Ugu Sareeya) waxay na xasuusunaysa sida Ilaahay u sameyeey inu aduunka u shaqeeyo sida sharciga Eebe dartiis.
Waynee Magaca Eebe ee Sarreeya. Eebaha abuuray khalqiga ekeeyayna. Eebaha wax walba qaddaray Jidkana tusiyey. Eebaha soo bixiya Daaqa. Kana dhiga markaas ka dib caws ingagagan oo Madow.
Suurat al-Aclaa 87:1-5
Sidoo kale Eebe waxa uu bini aadam ka raba inaay sharciga racan sida sharcigii Muuse oo kale.
Sidaas daraaddeed wax yar ka dib markii uu Masar ka tagay, Muuse (NNKH) oo reer binu Israa’iil Buur Siinay ka soo degay. Muuse (NNKH) buurta fuulay 40 maalmood si uu u helo Sharci ah. Quraanka waxaa loola jeedaa tan ayaadkan soo socda.
Xusa markaan idinka qaadnay ballan (adag) oo korkiina yeelay (buurta) dhuur oon idinku nidhi ku qaata waxaan idinsiinay niyad adag, xusuustana waxa ku sugan, si aad u dhawrsataan. Surat Al- Baqarah 2:63
Waxaan u yaboohnay Nabi Muuse Soddon habeen waxaana ku dhamaystirray Toban, wuxuuna ku dhamaaday Ballankii Eebihiis Afartan Habeen, wuxuuna ku yidhi Nabi Muuse Walaalkiis Haaruun iiga dambee Qoomkayga Wanaajina hana raacin Jidka Mufsidiinta.
Surat Al-Acraaf 7:142
Sidaas daraaddeed muxuu ahaa Sharciga Muuse (NNKH) loo soo dhiibay? In kastoo sharciga dhameystiran ahaa mid dheer (613 amarr inay go’aan ka gaarto waxa la oggol yahay iyo waxa aan la oggolayn – sida xeerarka ku saabsan waxa la xaaraameeyay iyo waxa xalaal ah) iyo ammarraddan, kuwaasoo inta badan Tawreedka ku salaysan, markii hore wuxuu helay qaybo ka mid ah ammarradda Ilaah oo qoraal ah kuna qoran loox dhagax ah. Kuwan waxaa loo yaqaan Tobanka Ammar, oo wuxuu noqday aasaaskii dhamaan xeerarka kale oo dhan. Toban Kuwaasuna waxay ahaayeen daruuriga buuxa ee Sharciga – shuruudaha kale oo dhan hortooda. Quraanka waxaa loola jeedaa halkan ayaadka (taasoo ka mid ah kuwa hoos ku soo socda)
Waxaan ugu qorray alwaaxda wax kastoo wacdi iyo cadayna, ee ku qaado Niyadadagfarta Qoomkaaga inay qaataan, ha qaataan Teeda Fiicane. Waxaan idin tusin Guryihii faasiqiinta. Waxaan ka Iilaa Aayaadkaaga kuwa isku Kibriya Dhulka Xaq darro, hadday arkaan Aayaad kasta ma Rumeeyaan hadday arkaan Jidka Hanuunka kama Yeeshaan Waddo, hadday Arkaan Waddada Baadidana waxay ka yeeshaan Jid, waxaana ugu Wacan inay Beeniyeen Aayaadkanaga oy ahaayeen kuwo Halmaamay.
Surat Al-Acraaf 7:145-146
Tobanka Ammar
Quraanka waxa uu leeyahay Tobanka Ammar loox dhagax ah ku qoran ahaayeen calaamooyinkii Ilaah isaga qudhiisa ka yimid. Laakiin maxay ahaayeen ammarradani? Waxaa halkan lagu soo bandhigayaa dhab ahaantii ka yimid Buuggii Baxniintii Tawreedka Muuse (NNKH) lagana sameeyey Alwaaxdii. (Waxaan kuugu dari doonaa tirada oo keliya si aad u tirin kartid ammarrada)
Markaasaa Rabbigu erayadan oo dhan ku hadlay, isagoo leh,
2 Waa inaanad samaysan sanam xardhan, ama wax u eg waxa samada sare jira, ama waxa dhulka hoose jira, ama waxa biyaha dhulka ka hooseeya ku jira. 5 Waa inaanad iyaga u sujuudin, ama u adeegin, waayo, aniga oo ah Rabbiga Ilaahaaga ah waxaan ahay Ilaah masayr ah, oo xumaantii awowayaasha waxaan soo gaadhsiinayaa carruurtooda tan iyo farcanka saddexaad iyo kan afraad oo kuwa i neceb, 6 oo waxaan u naxariistaa kumanyaal ah kuwa i jecel oo amarradayda xajiya.
3 Waa inaanad magaca Rabbiga Ilaahaaga ah si been ah ugu hadal qaadin, waayo, Rabbigu eedlaawe u haysan maayo kii magiciisa si been ah ugu hadal qaada.
4 Xusuuso maalinta sabtida, inaad quduus ka dhigto. 9 Lix maalmood waa inaad hawshootaa, oo aad shuqulkaaga oo dhan qabsataa, 10 laakiinse maalinta toddobaad waa maalin sabti u ah Rabbiga Ilaahaaga ah, oo waa inaanad shuqul qaban, adiga, ama wiilkaaga, ama gabadhaada, ama addoonkaaga, ama addoontaada, ama xoolahaaga, ama qariibka irdahaaga ku jira; 11 waayo, Rabbigu lix maalmood buu ku sameeyey samada, iyo dhulka, iyo badda, iyo waxa dhexdooda ku jira oo dhan, kolkaasuu nastay maalintii toddobaad, sidaas daraaddeed ayaa Rabbigu u barakeeyey maalintii sabtida ahayd oo quduus uga dhigay.
5 Aabbahaa iyo hooyadaa maamuus, in cimrigaagu ku dheeraado dhulka Rabbiga Ilaahaaga ahu ku siiyo.
6 Waa inaanad qudh gooyn.
7 Waa inaanad sinaysan.
8 Waa inaanad waxba xadin.
9 Waa inaanad deriskaaga marag been ah ku furin.
10 Waa inaanad damcin guriga deriskaaga, waa inaanad damcin naagta deriskaaga, ama addoonkiisa, ama addoontiisa, ama dibigiisa, ama dameerkiisa, ama waxa deriskaagu leeyahay oo dhan.
Inta badan waxa ay u muuqataa in dad badan oo naga mid ah oo ku nool dalalka cilmaani iloobeen in kuwanu waxay ahaayeen ammarradiisa. Iyagu ma ay ahayn talooyin. Iyagu ma ay ahayn talo bixin. Iyagu ma ay ahayn gorgortan. Waxay ahaayeen ammaro loo baahan yahay in loo ahaado mudeec – In ay soo gudbiyaan si ay u raacaan. Waxay ahaydshareecada. Oo reer binu Israa’iil waxay ku jireen cabsidda quduusnimadda Ilaah.
Dhaqanka la aqbali karo ee mudeecnimo
Suurat al-Xashr (Surah 59 – Mastaafuriis) Waxay tixraacda sida Tobanka Amar oo kale taas marka la barbar dhigo Quraanka sida uu sheegay. Sida uu Quranku sheegay Toban ka Amar ee lagu soo dejiyeey Nabi Muuse waxa ay aheyd buur aad looga argagaxayo.
Laakiin su’aal muhiim ah ayaa weli hadhsan. Intee in le’eg ama intee ammaro ayeey ahaayeen in ay raacaan? Qaybahan soo socda waxay soo dageen in yar ka hor Bixinta Tobanka Ammar
…oo ay yimaadeen cidladii Siinay ayay teendhooyinkoodii cidladii ka dhisteen, oo reer binu Israa’iil halkaasay degeen buurta horteeda. 3 Muusena kor buu ugu tegey Ilaah, markaasaa Rabbigu buurta uga yeedhay isagii, oo wuxuu ku yidhi, Yacquub reerkiisa waxaad ku tidhaahdaa sidan, reer binu Israa’iilna ku dheh, 4 Idinku waad aragteen wixii aan ku sameeyey Masriyiintii, iyo sidii aan idiinku soo qaaday gorgorro baalashood, oo aan idiin soo kaxaystay. 5 Haddaba sidaas daraaddeed, haddaad daacad ahaan ii addeecaysaan, oo aad axdigayga dhawraysaan, de markaas waxaad ahaan doontaan dad hanti iiga ah dadyowga oo dhan, waayo, dhulka oo dhan anigaa iska leh.
Baxniintii 19: 2-5
Oo qaybtan waxaa la soo dejiyey oo kaliya ka dib markii Tobanka Ammar
Halkan muuqataa eraygan ‘xaqnimo’ mar kale. Waa erey aad muhiim u ah. marka hore waxaan ku arkay Calaamaddii Aadan markii Ilaah ku yidhi Caruurtii Aadan (naga!):
Haddaba halkan iyada oo loo marayo sharciga waa waddada lagu heli karayo xaqnimadda maxaa yeelay sida uu leeyahay
“haddii aynu nahay si taxaddar leh u hogaansamo sharciga oo dhan taas … in inoo ahaanaysaa xaqnimodoon”
Sharciga Kunoqoshadiisa 6:25
Laakiin xaalada inaad xaqnimo helnaa waa mid daran. Waxa uu leeyahay waxaan u baahan nahay in ‘aan mudeec u ahaano sharcgaan oo dhan‘ ka dibna kaliya aan helno xaqnimo. Tani waxay ina xusuusinaysaa Calaamadda Aadan. Waxay qaadatay hal fal oo caasinimo ah keliya in Ilaah uu xukumo oo iyaga ka soo saaro Jannada. Ilaah ma uusan sugin dhowr jeer falal caasinimo oo ay ku kacaan. Waa isku mid xaaskii Luudh Calaamadda Luudh. Si aad u caawisaa dhab ahaantiina fahamtaan halista ay leedahay tani Waxaan ku lifaaqay halkan qaybahan badan ee Tawreedka ah in ay ku adkaysato in heerkan saxda ah ee addeecidda idiin kaxaysa xagga Sharciga ee loo baahan yahay.
Ina keena aynu ka fikirnee waxa taasi ka dhigan tahay. Mararka qaarkood koorsooyinkii jaamacadda aan ka soo qaatay, professorku waxa uu na siiyaa su’aalo badan (Tusaale ahaan 25 su’aalaha) imtixaankana oo markaas loo baahan yahay oo kaliya qaar ka mid ah su’aalaha aan ka doorano si aan uga jawaabno. Sidaas awgeed, waan kari karnaa, tusaale ahaan, dooro 20 su’aalood oo ka mid ah 25 ka su’aalood si aad uga jawaabto imtixaanka. Sidaas waxaa laga yaabaa in qof uu u arko hal su’aal mid aad u adag oo uu dooran karaa in uu ka boodo su’aashaas laakiin arday kalena uu ka heli karo su’aal kale mid ku adag oo uu ka gudbi doono su’aashaan. Ay saamayn doonaa, waxa keliya oo aan samaynaynaa 20 ka mid ah 25 ka su’aalood ee aan ka doorano. Sidan professorka ayaa ka dhigay imtixaanka mid inoo sahlan.
Dadka badankooda ayaa la sima Tobanka Ammar ee Sharciga si la mid ah. Waxay u malayn in Ilaah, ka dib markuu siiyay Tobanka Ammar, loogu tala galay, “Iskudayga shan ka mid ah doorashadaada Tobankan”. Laakiin maya, tani ma ahan sida la siiyey. Waxay ahaayeen in ay fuliyaan oo ay raacaan DHAMAAN qaynuunnadii, ma ahan oo keliya qaar ka mid ah oo noqdaan dookhooda. Kaliya in ay ilaaliyaa Sharciga oo dhan waxay ka dhigan tahay in ‘noqday xaqnimadooda.
Laakiin maxaad dadka qaar Sharciga daweeyaan sidan oo kale? Maxaa yeelay, sharcigu waa mid aad u adag in la raaco, gaar ahaan tan iyo markii tani ma ahan oo kaliya maalin qudha laakiin ay tahay noloshaada oo dhan. Sidaas darteed waa ay fududahay in aan khiyaano nafteena iyo aan hoos u dhigto qawaaniinta. Fadlan hubi ammarradiisa mar kale iyo adigoo naftaada weydiinaaya, “Oo ma dhawri karaa kuwaan? Dhamaantood? Maalin walba? Aannan ku guuldareysanaynin?” Sababta aan u baahanahay in aan su’aashan weydiinno nafteenna waa maxaa yeelay Tobanka Ammar ayaa weli jira oo loo baahan yahay in aan samayno. Ilaah ma joojin iyaga xitaa sida nebiyada kale (Oo ay ku jiraan Nabi Ciise Masiix iyo Nabi Maxamed –NNKH – eeg halkan) ay yimaadeen ka dib markii Muuse (NNKH). Tan iyo kuwanu waa ammarradii aasaasiga ahaa oo la xaajoonaya sannamyadda, caabudidda Ilaah keli ahaantiis, sinaysanin, xadin, dilin, been sheegin, iwm. Waxay yihiin wakhti aan xaddidnayn oo aan marnaba la burin karayn. Qofna ma uu uga jawaabi karto qof kale – wuxuu uun u jawaabi karaa nafsaddiisa keliya. Oo isna wuxuu u jawaabi doonaa Maalinta Qiyaamaha Ilaaheey hortiis. “Ma aan u xajiyey ammarradii si buuxda?”
Dhamaan – muhiimadda Su’aasha Ilaah hortiis
Sidaas daraaddeed waxaan waydiin doonaa su’aal, fududayn doonaa dhinaca Sharciga Kunoqoshadiisa 6:25 sidaas awgeed waa mid shakhsi ah oo waad ka jawaabi kartaa naftaada. Iyadoo ku xidhan sida aad uga jawaabto bayaankan sharciga ku salaysan, Sharciga oo u dhaqma siyaabo kala duwan. Sidaas aawadeed si taxadar leh u malee oo ka dibna dooro jawaabta aad u malaynayso in aad tahay mid run adiga kaa sheegaysa. Riix jawaabta ku khusaysa.
Kayimid Tawreedka…
Rabbigu wuxuu igu amray inaan qaynuunnadayda oo dhan iyo cabsanno Rabbiga Ilaahayaga ah, oo sidaas daraaddeed anigu had iyo liibaani laga yaabo oo lagu hayn nool, sida uu yahay kiiska maanta. Oo waxaan ahaa si taxaddar leh u hogaansamo sharcigaas oo dhan Rabbiga Ilaahiinna ah hortiisa, siduu igu amray, iyo in ay xaqnimadaydii ahayd noqon doonaa.”
