Calaamada wiil ka dhalan doona gabadh Bikrad ah

Soo Bandhigida Sabuur, Waxaan soo sheegnay in Nabiga iyo Boqorka Daa’uud (NNKH) bilaabay Sabuur loo waxyooday qorraalkii kitaabkii Sabuurrada ee Sabuur, iyo in buuggaagta kale ayaa markaas lagu daray nebiyadii ka dambeeyey.  Nebi aad u muhiim ah, loo arkaa in uu ka mid yahay nebiyada waaweyn (sababtoo ah buuggiisu uu aad u dheer yahay) ahaa Ishacyaah. Waxa uu noolaa muddadii 750 BC. Jadwal Taariikheedka hoose wuxuu muujinayaa markii Ishacyaah noolaa marka la barbardhigo nebiyada kale ee Sabuur.  Jadwal Taariikheedka Nabiga Ishacyaah (NNKH) oo leh qaar ka mid ah nebiyadii kale oo Sabuur

Jadwalka Historical Nabiga Dawood (SCW) iyo qaar ka mid ah nebiyadii kale oo Zabur
Jadwalka Historical Nabiga Ishacyaah/Isayaah (SCW) iyo qaar ka mid ah nebiyadii kale oo Zabur – arki Isayaah

In kastoo Ishacyaah uu noolaa waqti dheer  (oo ku saabsan 2800 sano ka hor) wuxuu sameeyey wax sii sheegid badan oo saadaalinaya dhacdooyinka mustaqbalka, sida nebi Muuse (NNKH) horay ayaa lagu sheegay nebi baa imaan doona. Sida loogu sharaxay soo Bandhigida Sabuur, boqorradii ka dambeeyey Suleemaan (NNKH) waxay ahaayeen kuwo shar leh, oo taasuna waxay ahayd mid dhabta ah waqtigii Boqorradda Ishacyaah. Sidaas buuggiisa waxaa ka buuxa digniin imaanshaha xukunka soo socda (oo dhacay muddo dhan 150 sano ka dib markii Yeruusaalem la burburiyey oo ay burburiyeen Baabuloon).  Si kastaba ha ahaatee, sidoo kale wuxuu sii sheegay in meel ka durugsan oo si u qoto dheer u eegay mustaqbalkiisa markuu Ilaah diri doono calaamad gaar ah – marnaba weli u dirin aadanaha. Ishacyaah wuxuu la hadlayaa Boqorka Israa’iil, waa kuwa faraca Daa’uud (NNKH), taas oo ah sababta calaamadan lagu soo hagaajiyay ‘Aqalka Daa’uud’ (Dawood)  Oo isna wuxuu yidhi, “Reer Daa’uudow, bal haatan i maqla, ma wax yar bay idinku tahay inaad dadka daalisaan?

Oo weliba Ilaahaygana miyaad daalinaysaan? Haddaba Rabbiga qudhiisa ayaa calaamad idin siin doona. Bal ogaada, gabadh bikrad ah baa uuraysan doonta, oo waxay dhali doontaa wiil, oo magiciisana waxay u bixin doontaa Cimmaanuu’eel. Wuxuu cuni doonaa subag iyo malab, ilaa uu aqoonsado inuu sharka diido oo wanaagga doorto. (Ishacyaah 7: 13-15)

Tani waxay ahayd hubaal saadaal geesinimo leh! Yaa abid maqlay naag bikrad ah oo wiil dhashay? Waxa ay u muuqatay sida saadaasha cajiib ah in sanado badan dad yaabay haddii ay jiraan wax qalad ah. Dhab ahaantii, nin si fudud u samaynaya male oo ku saabsan mustaqbalka ma sheegi karin –  oo horay u qoray, waayo, qof kasta oo ka soo jeeda abkii tagay inuu wax akhriyo – sida saadaasha ah u muuqda wax aan macquul aheyn. Laakiin waxaa ay ahayd.  Oo Badda Dhimatay ka jira maanta waxaynu og nahay in wax sii sheegiddan waxaa dhab ahaantii muddo dheer ka hor qoraalka la qoray –  boqolaal sano ka hor Ciise (NNKH) intuusan dhalan.  

Ciise Masiix (NNKH) waxaa la sii sheegay in uu ka dhalan gabadh Bikrad ah

Waxaan maanta, nool ka dib markii Ciise Masiix (NNKH), waxaan ka arki karnaa in ay ahayd wax sii sheegid soo socda. Nebi kale oo ku dhashay sidan ma jiro, xitaa haddii lagu daro Ibraahim, Muuse iyo Muxammad (NNKH) ka dhashay gabadh bikrad ah. Ciise Kaliya (NNKH), aadanaha oo dhan ee abid ku dhashay, ayaa dunida ku yimid sidan. Markaasaa Ilaah, boqolaal sano ka hor inta uusan dhalan, waxaa uu na siinay calaamad uu soo socdo iyo ayaa sidoo kale isku diyaarineysa in aan barano wax ku saabsan inanka soo socda ee gabadh bikrad ah dhali doonto. Waxaan xusi laba waxyaalood si gaar ah.

Ugu Yeedhay ‘Cimmaanuu’eel hooyadiis

Koow, wiilka soo socda ee gabadha bikrada ah dhashay waxaa hooyadiis ugu yeedhi doontaa “Cimmaanuu’eel ‘. Magaca kani waxaa macne loola jeedaa ‘Ilaah baa inala jooga “. Laakiin maxay taasi  macnaheedu yahay? Waxay u badan tahay in ay leedahay dhowr macne,  laakiin tan iyo markii uu wax sii sheegiddu lagu dhawaaqay in ay boqorrada xun in uu Ilaah xukumi doono wakhti dhaw, mid macnaha muhiim ahayd in marka wiilkan u dhalan doono waxa ay ahayd calaamad in Ilaah uusan ka soo horjeedin mar ahaa laakiin ‘Ilaah baa la joogay’. Markii Ciise (NNKH) uu dhashay, waxay u muuqatay dhab ahaantii sida reer binu Israa’iil u qaateen in Ilaah maadaama uu cadoowgoodu uu xukumayey. Dhalashada wiilka ee gabadha bikrad ahayd waxay ahayd calaamad in Ilaah baa la joogay, iyaga ka gees ah ma ahayn. Dhab ahaan, Injiilka Luukos diiwaan geliyey in hooyadiis Maryam (ama Mary) ku heestay heeso xurmadeed markii malaa’igtii siisay farriintii ee imaanshaha wiilkeeda. Heesahani waxay ku jireen kuwa soo socda:

“Maryanna waxay tidhi, Naftaydu Rabbigay weynaynaysaa, Ruuxayguna wuxuu ku   reyreeyey Ilaaha Badbaadiyahayga ah.Waayo, wuxuu eegay hoosaysnimada addoontiisa, Bal eeg, tan iyo hadhow qarniyada oo dhammu waxay iigu yeedhi doonaan tan barakaysan. Waayo, kan xoogga leh ayaa waxyaalo waaweyn ii sameeyey; Magiciisuna waa Quduus, Tan iyo ab ka ab naxariistiisu waxay gaadhaa Kuwa isaga ka cabsada. Wuxuu xoog ku sameeyey gacantiisa, Oo kuwii fikirradii qalbigoodii ku kibray ayuu kala firdhiyey. Kuwii xoogga lahaa ayuu carshiyadoodii ka soo dejiyey
Oo kuwii hooseeyey ayuu sarraysiiyey. Kuwii gaajaysnaa ayuu wax wanaagsan ka dhergiyey, Kuwii hodanka ahaana iyagoo madhan ayuu diray.
Midiidinkiisii Israa’iil ayuu caawiyey Inuu xusuusto inuu u naxariisto
Ibraahim iyo farcankiisii weligoodba (Siduu awowayaasheennii ula hadlay). (Lukoos 1: 46-55)

Waxaad arki kartaa in Maryam, markii lagu wargeliyay in ay heli doono wiil inkastoo iyadu ay ahayd bikrad, waxay u garteen in ay ka dhigan tahay in Rabbigeenna waxaa lagu xusuusto naxariistiisi Ibraahim (Ibrahim) iyo farcankiisa weligiis. Xukumidu ma ahayn macnaheedu in Ilaah uusan mar kale reer binu Israa’iil uusan la joogayn.  

Wiilka ay dhashay gabadh bikrad ah ‘waxay diiday waxa xun oo waxay dooratay waxa wanaagsan’

Qaybta cajiibka ah ee wax sii sheegiddan waxa weeye Ishacyaah in wiilkan ‘uu cuni doonaa subag iyo malab markuu ogaado in ku filan oo uu ku diidi karo qaladka oo uu ku dooran karo xaqa’. Waxa Ishacyaah leeyahay waa wiilkani, sida ugu dhaqsaha badan ee uu ku noqdo qaan gaar lehna aqli ku filan si uu u sameeyo go’aan qaadasho miyir qaba, waxa uu ‘Diidi doonaa qaladka oo uu dooran doonaa xaqa.’ Waxaan leeyahay wiil dhallinyaro ah. Waan jeclahay isaga, laakiin si dhab ahaantii in uusan isagu keligii ku diidi karin waxa qaladka ah oo uu ku dooran karo waxa xaqa ah. Xaaskayga iyo aniga waa in aan ka wada shaqeeyna, barnaa, xusuusinaa, waaninaa, barbaarinaa oo tusnaa tusaale fiican, anshixinaa, siinaa asxaab fiican oo suubban, hubinaa in uu u arko asxaab mudan ku dayasho habboon, iwm. In aan barnaa sidii uu u diidi lahaa wax qaldan oo uu u dooran lahaa waxa xaqa ah – Oo xitaa dadaalkayaga oo dhammina oo aannu u soo marnay wax damaanad lahubaayi ma uu jiro. Waalid ahaan, waxaan isku dayay inaan arrintan oo dhan aan u sameeyo, waxaa soo celinayaa xasuus aan carruurnimadaydii markii waalidiintay ay ku lug lahaayeen halganka noloshayda ay isku dayayeen in ay i baraan in aan barto ‘diidida qaladka oo aan doorto xaqa ‘.  Haddii waalidku uusan qaadan wakhti intaas le’eg oo uusan gelindadaalkaas dhammaantiis iyo shaqadaas,  laakiin ku sii dayso waxa jira waxaa dabcan qaadanaaya dabiiciga markaas taagan –  Ilmahaasu wuxuu noqonayaa mid aan ‘diidin qaladka oo aannan dooran xaqa’. Waxay u egtahay in sidii aan ula halgamayno uu ka dhanka yahay ‘cuf iimaaaneed’ halkaasoo sida ugu dhaqsiyaha badan aan ku joojino dadaalkaas oo dhammu uu ku tagaayo.

Tani waa sababta aan u qufulno guryaheenna irdahooda;  waana sababta dal kasta uu ugu baahan yahay ciidan nabadeed; waa sababta aan u leenahay bangiyada xogtooda in aan qarinno oo sir u ahaato qofka xisaabtaas iska leh; oo waa sababta aan had iyo goor u baahanahay sii samaynta sharciyada cusub ee dalalka oo dhan – maxaa yeelay, waxaan u baahan nahay in aan iska  ilaalino oo nafteena ka ilaalinno qofkasta maadaama aannan ‘diidid qaladka oo aan dooranno xaqa’.  

Nebiyadu xitaa marwalba ma diidaa qaladka oo ma doortaan qaxa

Oo kanu waa run xitaa Nabiyada. Tawreed ayaa diiwaan geliyey in labo jeer Nebi Ibraahim (NNKH) ku been abuurtay naagtiisa ku yidhaahdeen in ay ahayd walaashiis oo keliya (Biloowgii 12: 10-13 & Biloowgii 20: 1-2). Waxa kale oo la diiwaan geliyey in nebi Muuse (NNKH) uu dilay qof Masri ah (Baxniintii 2:12) iyo in hal mar uusan raacin amarka Ilaah (Tirintii 20: 6-12).  Nabi Muxammad (NNKH) waxaa lagu amray in uu dambi dhaaf weydiisto quraankan (Surah 47:19) – muujinaya in uusan had iyo jeer diidin qaladka oo uusan dooran xaq marwalba.

Ogow (kuna sugnowNabiyow) inaan Ilaah mooyeen Ilaah kale jirin, una dambi dhaaf waydii naftaada iyo mu’miniinta rag iyo haweenba. Ilaahna waa ogyahay dhaqdhaqaaqiinna iyo nagaadigiinnaaba. (Muxammad 47:19)

Xadiiskan soo socda ee ka yimid Muslim wuxuu muujinayaa sida ay dadaal ku tukaday dambidhaaf.

Abu Musa Ash’ari ayaa soo weriyey sidaana waxa aabbihiis in Rasuulka Alle (laga yaabaa in nabadgalyo korkiisa ha ahaato) loo isticmaalo in ay erayadan:

“Ilaahoow, dembiyadaydii, aan Jaahilnimo ii geeysay, ii dambi dhaaf in walaacaan oo waxaad ogtahay (arrimahayga) naftayda ku saabsan mid ka badan kaan annigu iska ogahay. Ilaahoow, iga sii agtaada dambidhaaf (Dambiyadayda oo aan annigu galay) dhab ahaantii ama haddii kale (iyo wixii aan u kasayn oo ula kac ah ku samaayey oo intaas oo dhammu (qaladaadkayga) waa igu jirtaa. Illaahoow, iga sii agtaada dambidhaaf qaladka oo aan ku sameeyey dhaqso ama raagtaa, oo aan ka go’an in asturnaanta ama farshaxanka dadweynaha iyo waxaad fiican ka war (iyaga) naftayda ka badan.
Adiguna waxaad tahay hore iyo intii dambeba, oo wax walba ka weyn, adigu waxaad tahay agtiisa ah.” (Muslim 35: 6563)

Tani waa arrin aad ula mid ah salaadda Nebi Daa’uud (NNKH) markii uu u tukaday dambi dhaaf dembiyadiisa aawadood:

Ilaahoow, iigu naxariiso sida raxmaddaadu tahay, Oo xadgudubyadaydana igaga tirtir sida naxariistaada badnaanteedu tahay.  Xumaantayda iga wada maydh, Oo iga nadiifi dembigayga. Waayo, anigu waan ogahay xadgudubyadayda, Oo dembigayguna hortayduu yaallaa had iyo goorba. Adiga keliya ayaan kugu dembaabay, Oo waxaan sameeyey wax hortaada ku xun, Inaad xaq ahaatid markaad hadashid, Oo aad daahir ahaatid markaad wax xukunto. Bal eeg, aniga waxaa laygu qabanqaabiyey xumaan, Oo waxaa hooyaday igu uuraysatay dembi. Bal eeg, waxaad uurka ka jeceshahay run, Oo meesha qarsoon waxaad iga ogeysiinaysaa xigmad. Haddaba geed husob ah igu daahiri, oo anna nadiif baan ahaan doonaa, i maydh, oo anna baraf cad waan ka sii caddaan doonaa. I maqashii farxad iyo rayrayn, Inay lafihii aad jejebisay farxaan. Wejigaaga ka qari dembiyadayda, Oo iga tirtir xumaatooyinkayga oo dhan. (Sabuurraddii 51:1-9)

Oo waxaynu aragnaa in nimankanu – in kastoo ay yihiin nebiyadii – halgankooda dembiyadooda oo ay u baahdeen in ay waydiistaan dambidhaaf. Tani waxay u muuqataa in xaaladani kawada simman yihiin aadanaha oo dhan – durriyadii Nebi Aadan. 

Wiilka Quduuska ah ee gabadh bikrad ah dhashay

Laakiin wiil kan uu sii sheegeen Ishacyaah uu diiday khaladka oo uu doortay xaqa dabiiciga ah markiiba ka da’diisii hore. Waa dareen isaga xagiisa ah.  Si ay taasu ku suurtowdo waa inuu yahay dhalasho ka duwan.  Dhammaan nebiyada kale, waxay awowayaashood, ka soo jeedaan Ibraahim oo ay ku abtirsadaan, oo ma uusan ‘diidid khaladka oo ma dooran waxa wanaagsan’ sida aan aragnay.  Sida ab ka ab maraa nooca aabbihiis farcankiisa, sidaas dabeecadda caasinnimo ee Aadan oo aan dhammaanteen ka dhaxalnay qofkasta oo innaga mid ahi xitaa nebiyadii. Laakiin wiilka ka dhashay bikradnimadda hooyadiis, qeexitaan ahaan,  ma uu ku abtirsan karo Aadan xagga Aabbihiis. Waalidka dhinaciisa wiilkan wuxuu noqonayaa mid kala duwan, oo sidaas waa in uu quduus ku ahaadaa. Tani waa sababta Quraanka, markaas muhiimada fariinta malaa’igta ku saabsan Maryam wiilkeeda bikrad-ku dhashay, ugu yeedhay wiilkii ‘quduus’

Kuna yidhi anigu waxaan uun ahay rasuulka Eebahaa inaan ku siiyo wiil daahir ah. Waxayna tidhi side iigu ahaan wiil anoosan i taaban dad, ahaynna mid xun (la tuhmo).  Wuxuuna yidhi waa sidaas, wuxuuna yidhi Eebahaa wuu u fudud yahay korkayga iyo inaan uga yeello calaamad dadka iyo naxariis xagayga ah waana arrin la xukumay (dhammeeyey). Way xambaartay (uurowday) waxayna u fogaatay mel dheer (durugsan). (Maryam 19: 19-22)

Nabi Ishacyaah (NNKH) wuxuu ahaa mid war cad, iyadoo Kutubtii ka dib xaqiijiyeen –  waxaa jiri doona wiil soo dhalan doonaa oo ay dhali gabadh bikrad ah, sidaas aan lahayn aabbe uunka ku nool, oo ma uusan lahayn dabeecadda dembiga, oo sidaas ku noqon doona Quduus.

 Dib u eegid Aadan iyo Jannada

Laakiin ma’ahan oo keliya buuggaagtii dambe ka hadleen imaanshaha wiilka gabadha bikrada dhashay. Waxaa sidoo kale halkaas joogay tan iyo biloowgii. Waan ku aragnay Calaamadaha  Aadan in Ilaah ka hadlay ballanqaadkiisii iyo shaydaan. Waxa aana halkan ku soo celiyaan.

“Oo colaad baan idin dhex dhigi doonaa adiga iyo naagta, iyo farcankaaga iyo farcankeeda; oo madaxaaguu burburin doonaa, adiguna cedhibtiisaad burburin doontaa.” (Biloowgii 3:15)

Ilaah baa fakirilahayd in Ibliis/Shaydaan iyo dumar labadaba yeelan doontaa “farcan ‘. Waxaa jiri doonaa ‘colnimo’ ama isnac u dhexeeya farcankaaga iyo naag iyo Shaydaan.  Shayddaan baa ku ‘dhufan doonaa cedhibta’ farcankii naagta halka farcankii naagta ‘burburin doonaa madaxa’ Shaydaanka. Xiriirkan waxaa laga arki karaa jaantuskan hoosta ka muuqda.

xiriirka u dhexeeya dumar iyo Shaydaan iyo Caruurtooda in Tawreed
jilayaasha iyo Dabeecadaha iyo xidhiidhkooda uu Eebe balan qaadka Janada noo siiyey

Fadlan xus oo la soco in Ilaah aanu weligeed ninna u ballanqaadin faraciisa sida uu ugu ballanqaaday naagta. Tani waa arrin aan caadi ahayn, gaar ahaan sida loo siiyey xoojinta wiilasha soo socda iyada oo loo marayo awowayaashii, Tawreed, Sabuur & Injiilka (Kitaabka/ Quduuska ah). Dhab ahaan, mid ka mid ah waxyaabaha lagu eedeeyo ee ay ku eedeeyaan nimanka  reer galbeedka casriga ah waa in ay iska indhatireen abtirsiga loo marayo haweenka. Waa ‘xaqiraad’ Indhahooda sababta oo ah waxa kaliya oo la tixgelinayaa waa aabbe-tirsiga binu-aadmiga. Laakiin kiiskan waa kala duwan yahay – ma uusan jirin ballanqaad farcan ah ( ‘asaga’) ka imaanaya nin. Waxa uu leeyahay oo kaliya in ay jiri doonaan farcankaaga ah ka soo baxaya naagtii, oo aan sheegin nin.

Ishacyaah ‘wiilka gabadha bikrada dhashay’ WAA ‘farac dumar’

Haddaba marka laga eego Ishacyaah ee wax sii sheegistiisa in wiil ay dhali doonto gabadh bikrad ah waa ay iska cadahay in waxa loogu tala galay xataa muddo dheer ka hor janada ahaa in faraca  (wiilka) ka iman doona qof dumar ah oo kaliya (sidaas bikrad ah). Waxaan idinku boorinayaa in aad dib u noqotaan oo aad akhrisaan doodan ee Calaamada Aadan dhinacaasi aad ka arki doontaa in ay tahay mid ku ‘habboon’ . Dhamaan wiilasha Aadan tan iyo biloowgii taariikhda la kulmay dhibaato la mid ah hadii aysanba ‘diidayn qaladka oo aysan dooranayn wuxuu yahay xaqu’ sida awowgeen Aadan sameeyey.  Markaasaa Ilaah, xaq ka dibna marka dembiga dunida uu yimid, sameeyey ballanqaad qarsoon in qof quduus ah oo aan ka iman Aadan ayaa iman doono oo uu ‘burburin doono’ Shaydaanka madaxiisa.

Laakiin sidee buu wiilkan quduuska ah u samayn doonaa? Haddii ay ahayd in fariin siinayo ka timid xaga Ilaah, nebiyada kale sida Ibraahim iyo Muuse (NNKH) ayaa iyagoo daacad ah gudbiyey fariimihii loo soo dhiibay. Maya, doorka wiilkan quduuska ah waa ka duwanaa, laakiin si aan u fahamno waxaan u baahan nahay in aan sii sahminaan Sabuur.

Soo Bandhigida Sabuur

Dawood ama Daa’uud (sidoo kale David – NNKH) waa mid aad muhiim ugu ah nebiyada dhexdooda. Nebi Ibraahim (NNKH) ayaa bilaabay wakiilnimdiisa cusub (waxa weeye jidka Ilaah ee la xidhiidhka dadka)  ballankii Faracoodii iyo quruun weyn –  Ka dibna siiyey allabari weyn. Nabi Muuse (NNKH) oo ka xoreeyay reer binu Israa’iil addoonsigii – Iyada oo Allabariga Kormaridda – Ka dibna wuxuu iyagii siiyey Sharci si ay u noqondaan quruun. Laakiin waxa ka dhinnaa waa boqor, kaasoo u talin lahaa sidan oo kale in ay helaan barakada halkii inkaarta xaga Ilaah ka yimid. Daa’uud (NNKH) waxa uu ahaa boqorkaas iyo nebigaas. Waxa uu bilaabay wakiilnimada kale – halka Boqorradda ay talada hayaan xagaas Yeruusaalem.

Kumuu ahaa Boqor Daa’uud (David – NNKH)?

Waxaad ka arki kartaa waqtiyada ee taariikheedka reer binu Israa’iil, wakhti taariikheedka reer Binu Israa’iil, in Daa’uud (NNKH) waxa uu noolaa muddadii 1000 BC, kun sano ka dib markii Ibraahim (NNKH) iyo 500 oo sano ka dib Muuse (NNKH).

Jadwalka Historical Nabiga Dawood (SCW) iyo qaar ka mid ah nebiyadii kale oo Zabur
Jadwalka Historical Nabiga Dawood (SCW) iyo qaar ka mid ah nebiyadii kale oo Zabur

Daa’uud (NNKH) waxa uu ku bilaabay sida adhijirku u kalimo idaha qoyskiisa.  Oo cadaawaha ugu  weyn oo reer binu Israa’iil – Jaaluud – hoggaamiyey ciidan qabsaday reer binu Israa’iil, oo reer binu Israa’iil ah ayaa niyad jab ku timid oo waa laga adkaaday. Daa’uud (NNKH) si kastaba ha ahaatee loolan Jaaluud iyo isaga oo ku dilay dagaalkii. Waxay ahayd mid cajiib ah in wiil dhalinyaro ah oo adhijir ahi u gaysan karto askari awood weyn  oo uu Daa’uud (NNKH) ku noqday caan.  Markaasaa reer binu Israa’iil ka adkaadeen cadaawayaashooda. Quraanku waxa uu inoo sheegayaa dagaalka u dhexeeya Daa’uud (NNKH) iyo Jaaluud Aayadahan soo socda

Markaasay (Mu’miniintii) jabiyeen Gaaladii idinka Eebe, wuuna dilay Daa’uud Jaaluud, wuxuuna siiyey Eebe Daa’uud xukun iyo xigmo (Nabinimo iyo Cilmi) wuxuuna baray wuxuu doono, hadayan jirin ku reebidda Eebe dadka qaarkood qaarka (kale) waxaa fasaadi lahaa dhulka haseyeeshee Eebe waa fadli u saaxiib (u deeqe) Caalamka (Aayadda 2:251 – Al-Baqarah) ​​

Daa’uud caanimadiisa sida dagaalyahan ayaa sii xoogaystay ka dib markii dagaalkan. Si kastaba ha ahaatee, wuxuu noqday Boqor oo kaliya ka dib markii waayo aragnimo dheer oo adag maxaa yeelay, wuxuu ahaa mid cadow badan, labada dibadda iyo reer binu Israa’iil, ayaa isaga ka soo horjeeda. Buuggaagta ee aniga iyo II Samuu’eel ee Kitaabka Quduuska ah (al Kitab) sheekeeyo, kuwaasoo halgankii iyo guulshii ee Daa’uud (NNKH). Samuu’eel (NNKH) wuxuu ahaa nebigii subkay Daa’uud (NNKH) sidii Boqor.

Daa’uud (NNKH) ayaa sidoo kale wuxuu caan ku ahaa sida muusikada oo uu Ilaaheey u curiyey  in ka kooban heeso iyo gabayo qurux badan. Tani waxa lagu sheegay Quraanka aayadahan soo socda

Ku Samir (u adkayso waxay sheegi xusuusana addoonkaygii Daa’uud ahaa ee xoogga lahaa, wuxuuna ahaa noqosho (Toobad keen) badane. Annagaa u sakhirray (u fududaynay) Buuraha, wayna la tasbiix sadaan galab iyo subaxba. Shimbirahana waa loo kulmiyey, dhamaantoodna waxay u noqdaan (adeecaan) Eebe. Waana adkaynay xukunkiisa (Daa’uud) waxaana siinnay xigmad (Nabinimo) iyo fahmo iyo hadal caddayn (iyo garsoorid). (Aayadda 38: 17-20 Saad)

Aayaadkani waxay  xaqiijinayaan dagaalyahan Daa’uud xoogiisa (NNKH), laakiin sidoo kale  ‘mahadda’ oo waxay ahayd sida ugu quruxda badan, sida gabayadii shimbiraha ee uu u mariyey abuuraha.  Markaasaa Boqorkii waxaa  la  ‘siiyey’ xigmadda  ‘hadalka’ oo uu Ilaah siiyey Isaga qudhiisu. Heesahan iyo gabayaddan ee Daa’uud (NNKH) waxaa lagu duubay oo lagu kaydiyey buuggii ugu horeeyey ee Sabuur (ama Saboor) – waxa loo yaqaan Sabuur. Sababtoo ah xigmadda hadalkiisa waxaa isaga siiyey Ilaah, Diiwaankan ee Daa’uud (NNKH) wuxuu ahaa mid Quduus ah oo sidoo kalena loo waxyooday sidii Tawreedka . Quraanku waxa uu sharaxayaa sida tan:

Eebahaana waa ogyahay waxa ku sugan samooyinka iyo dhulka, dhab ahaan baana ugu fadilnay Nabiyadda qaarkood qaarka (kale) waxaana siinay Nabi Daa’uud Sabuur. (Aayadda 17:55 – Isra)

Suleeman – oo sii waday Sabuur

Laakiinse kuwanu waa qoraallo loo soo waxyooday oo kumaysan soo afjarinmin Daa’uud (NNKH) kaasoo ku dhintay da’ weyn isagoo ah Boqor. Wiilkiisa oo dhaxalka lahaa waa Suleeman (ama Sulaymaan – NNKH), sidoo kalena waa loo soo waxyooday Ilaah baana siiyey xigmad. Quraanku wuxuu ku tilmaamay sidan:

Waxaan siinnay Nabi Daa’uud (wiilkiisa) Suleymaan ahaa wuxuuna ahaa addeec (Eebe) oo fiican toobad keen badan.  (Aayadda 38:30 – Saad)

Iyo

Xusuuso (Nabi) Daa’uud iyo (Nabi) Suleymaan markay xukumayeen Beerta markuu daaqay adhi qoom (dad) waxaana ahayn kuwa xukunkooda u maraga (arka).  Waxaana fahansiinay Sulaymaan, dhammaanna waxaan siinnay xukun iyo cilmi, waxaana u sakhirray Daa’uud buuraha iyagoo la tasbiixsan iyo shimbiraha waana fallaa “karraa”.  (Aayadda 21: 78-79 – Anbiyaa)

Waxaan siinnay Daa’uud iyo Sulaymaan cilmi, waxayna dheeheen mahad Ilaah baa iska leh ee ah kan naga fadilay wax badan oo addoomadiisa mu’miniinta ah! (Aayadda 27:15 – Naml)

Sidoo kale Suleeman (NNKH), waa sii waday isagoo intaa ku daray buuggaagta loo waxyooday ee xigmadda Sabuur. Kulubtiisa waxaa loo yaqaan Maahmaahyadii, Eesleesiyaastiyaas, iyo heesihii Sulaymaan.

Sabuur oo sii socotay iyadoo Nabiyadii kalena ay sii wadeen

Laakiinse dhimashadii Suleeman (NNKH), Boqorraddii ka dambeeyey kumaysan guulaysay in ay raacaan Tawreedka iyo kuwii ka midka ahaa boqorradii ka dambeeyey lama siiniin farriimo loo soo waxyooday.  Kaliya Daa’uud iyo Suleeman (NNKH), dhammaan boqorraddii reer binu Israa’iil oo dhan, haddaan qoraallada waxyiga Ilaah – waxay ahaayeen nebiyo iyo sidoo kale boqorro.  Laakiin boqorradii ka dambeeyey Suleeman, Ilaah baa soo diray nabiyo sida farriimo digniineed. Yunus (ama Yoonis) Nebi liqay kalluun weyn oo ahaa mid ka mid ah nebiyadaas (Surah 37: 139-144). Tani waxay sii socotay qiyaastii 300 sano – iyadoo nebiyo badan la soo diray. digniintooddii, qoraallada iyo nebiyadda ayaa sidoo kale lagu daray buuggaag loo soo waxyooday ee Sabuur. Sida halkan lagu sharaxay, ahaayeen reer binu Israa’iil oo ugu dambayntii la qabsaday oo ay tarxiileen Baabuloon loona tarxiilay Baabuloon, Markaasay Yeruusaalem ku noqdeen oo hoos yimaadeen Cayruus, aasaasihii Boqortooyaddii reer Faaris ahaa. Iyada oo wakhtigan nebiyadii sii socdeen lana soo diray si ay farriimaha u sii gudbiyaan –  iyadoo fariimahaasi lagu qoray buugaagtii ugu dambaysay ee Sabuur.

Sabuur – sugidii imaantinka Masiix

Oo nebiyadani oo dhammi waa kuwo muhiim noo ah sababtoo ah, oo ku dhex jira digniinahooda, waxay sidoo kale dhigeen aasaaskii Injiil. Dhab ahaan, horyaalka ‘Masiix’ waxaa soo bandhigay Nabi Daa’uud (NNKH) markii hore Sabuurka (qayb ka mid ah Sabuur ee uu ku qoray) iyo nebiyada ka dib sii sheegay in faahfaahin dheeraad ah oo ku saabsan Masiix soo socdo. Tani waxay ahayd gaar ahaan muhiimad la siiyey fashilka Boqorraddii ka dib in ay raacaan Tawreedka, iyo fashilaadda reer binu Israa’iil uu u hogaansamaan Ammarradda. Ballanqaadkii, rajo iyo doonista Masiix imaanshihiisa ayaa la sii sheegay in macnahaasi ka dambeeyo guud ahaa guuldarradda dadka maalintaas. Sida nebiyada iyagoo eegaya mustaqbalka, sida Muuse (NNKH) ayaa loo baahan yahay Tawreedka. Oo waxa la sheegay kuwan la hadlaysa annaga ee maanta casriga ah  kuwa naga mid ah, kuwaas oo sidoo kale ku guuldareystay in ay ku noolaadaan sida saxda ah, waxaynu og nahay inaannu.  Masiix waxay ahayd in uu noqdo tiir rajo meel fashilku ku badan yahay.

 Sidee Ciise Masiix (NNKH) u arkay iyo sida uu u isticmaalay Sabuur

Dhab ahaan, nebi Ciise Masiix qudhiisu waxa uu isticmaalay Sabuur si uu u caawiyo saaxiibbadiis iyo kuwa raacsan isaga si ay u fahmaan Injiil iyo doorkiisa Masiix. Waxa ay leedahay waxa ku saabsan Ciise Masiix in

Markaasuu ka bilaabay Muuse iyo nebiyada oo dhan, Qorniinka oo dhanna ayuu uga micneeyey wixii isaga qudhiisa ku saabsanaa.  (Luukoos 24:27)

Odhaahda ‘iyo nebiyada oo dhan “waxa loola jeedaa nebiyadan ee  Sabuur waxay raaceen Tawreedkii Muuse (NNKH). Ciise Masiix (NNKH) wuxuu doonayay in saaxiibbadiis fahmaan sida Sabuur u bareen oo isaga ka sii sheegay imaantinkiisa wax ku saabsan. Ciise Masiix (NNKH) ka dibna sii waday in uu baro iyaga:

Wuxuu ku yidhi, “Kuwani waa hadalladaydii aan idinkula hadlay intii aan weli idinla jiray. Waa inay noqdaan wax walba oo sharciga Muuse iyo nebiyadii iyo sabuurrada laygaga qoray oo igu saabsanaa. Markaasuu garashadooda u furay si ay u gartaan Qorniinka.” (Lukoos 24:44-45)

Marka ay halkan waxaa loola jeedaa ‘Nebiyadii iyo Sabuurrada’ waxaa loola jeedaa buugga ugu horeysay ee Sabuur ee uu Daa’uud qoray (Sabuur) kadibna buugaagta ka dib in lagu daray (‘Nebiyadii’). Ciise Masiix (NNKH) loo baahan yahay in ‘furo fikirradoodii’ ka dibna kaliya ay awoodaan in ay ‘fahmaan Qorniinka ” (micnaheedu yahay Kutubtii muhiimka ah Tawreed iyo Sabuur) noqon lahaa. Hadafkayagu ee taxanahan xiga ee maqaalladan waa in la raaco waxa Ciise Masiix (NNKH) tusnay Buuggaagtan si aan aad u furi kartaa maskaxda iyo kadibna aad fahmi kartaan Injiilka.

Daa’uud (NNKH) iyo Nebiyadii ee Sabuur Jadwal Taariikheedka

Muuqaalkan hoose ayaa koobaya ugu (laakiin dhammaantood ma’ahan maadaama uusan jirrin qol dhammaantood iskuga keenni kara) nebiyadaas.  Dhererka ulaha gudban waxay muujinayaa nolosha qofkasta oo Nebi gaar ah. Midabka ku xardhan Jadwal Taariikheedka waxaa daba socdaa xaaladda reer binu Israa’iil, si la mid ah sidii markii aan raacnay taariikhdooda ka ah barakada iyo inkaarta of Muuse.

Jadwalka Historical Nabiga Dawood (SCW) iyo qaar ka mid ah nebiyadii kale oo Zabur
Jadwalka Historical Nabiga Dawood (SCW) iyo qaar ka mid ah nebiyadii kale oo Zabur

Waxaan la sii sheegidda sii: Calaamada wiil ka dhalan doona gabadh Bikrad ah

 

Dhamaadka: Barako & Lacnaday

Dabacaadeennii la soo dhaafay waxaan eegnay xeerarka Ilaah na siiyey si aan u aqoonsano  nebiyada runta ah – In ay sii odorosaa mustaqbalka, sida qeyb ka mid ah fariintooda.  Markaas Nabi Muuse (NNKH) qudhiisu way khusaysay xeerkan – wuxuu ka sameeyey saadaasha ku saabsan mustaqbalka ee reer binu Israa’iil – Kuwa lahaa inay rumowday haddii uu fariintiisu ka timid Ilaah. Saadaashani waxay ka imaanayeen Lacnada iyo Barakada reer binu Israa’iil. Waxaad ka akhrisan kartaa  Barakada & Lacnada oo dhamaystiran  halkan. Waxaan ku muujin doonaa fikradaha ugu muhiimsan halkan  hoose. 

Barakayntii Muuse

Nabiga Muuse(NNKH) waxa uu ku bilaabay sharaxaadiisii barakooyinka cajiib ah in reer binu Israa’iil heli lahaa haddii ay addeeci lahaayeen Ammarradda. Barakadoodu waxay noqon lahaayeen mid Rabbiga hortiisa quruumaha kale si ay u aqoonsan lahaayeen Barakooyinkiisa. Siday ugu qoran tahay

Oo dadka dunida oo dhammu waxay arki doonaan in laydiinku yeedhay magicii Rabbiga, wayna idinka cabsan doonaan. (Sharciga Kunoqoshadiisa 28:10)

Si kastaba ha ahaatee, haddii ay ku fashilmaan in ay adeecaan Ammarradda markaas waxay helayaan Lacnadalad oo ka soo horjeeda Barakooyinka. Lacnadalooyinkuna waxay u dhigmi lahaayeen Barakooyinka. Markale habaarradaasna lagu arki doono quruumihii hareerihiisa ku wareegsanaa

Oo dadyowga Rabbigu idiin geeyn doono oo dhan dhexdooda waxaad ku ahaan doontaan yaab iyo maahmaah iyo halqabsi. (Sharciga Kunoqoshadiisa 28:37)

Oo Lacnadu waxay ku noqon doontaa reer binu Israa’iil nafsadooda

Oo waxay calaamad iyo yaab ku dul ahaan doonaan idinka iyo farcankiinnaba weligiin. (Sharciga Kunoqoshadiisa 28:46)

Markaasaa Ilaah ka digay in qaybta ugu xumaa ee lagu Lacnaday ka iman dadka kale.

Rabbigu wuxuu meel fog oo dhulka darafkiisa ah idinkaga keeni doonaa quruun sida gorgorka u duulaysa oo aydaan afkeeda garanayn, oo ah quruun weji cabsi badan, oo aan dadka waayeelka ah maamuusin, aan dhallaankana u nixin.  Oo dadkaasu wuxuu cuni doonaa midhaha xoolihiinna iyo midhaha dhulkiinna, ilaa aad baabba’daan, oo weliba idiinkama tegi doono hadhuudh, iyo khamri, iyo saliid, iyo dhasha lo’diinna, iyo tan idihiinna, ilaa uu idin halligo. Oo meel kasta oo dhulkiinna ah ayuu dhammaan irdihiinna idinku hareerayn doonaa ilaa derbiyadiinna deyrka dheer ee aad isku hallayseen ay soo wada dhacaan, oo wuxuu idinku hareerayn doonaa irdihiinna oo dhan ee dhulka Rabbiga Ilaahiinna ahu uu idin siiyey oo dhan. (Sharciga Kunoqoshadiisa 28:49-52)

Oo waxay u noqon lahaayeen xumaan oo ay ka sii xumaan lahaayeen

Oo sidii Rabbigu idiinku farxay inuu wanaag idiin sameeyo oo uu idin badiyo, ayuu sidaas oo kale ugu farxi doonaa inuu idin halligo oo idin baabbi’iyo, oo idinka waa laydinka rujin doonaa dalka aad ugu socotaan inaad hantidaan.  Oo Rabbigu wuxuu idinku kala dhex firdhin doonaa dadyowga oo dhan, iyo tan iyo dunida geesteed iyo ilaa geesteeda kale, oo halkaas waxaad ugu adeegi doontaan ilaahyo kale oo qoryo iyo dhagax ah oo aydaan aqoon idinka iyo awowayaashiin toona. Oo quruumahaas dhexdooda istareex kama heli doontaan, oo cagtiinnuna ma nasan doonto, laakiinse Rabbigu wuxuu halkaas idinku siin doonaa qalbigariir, iyo indhabbeel, iyo naf dulloobid.  (Sharciga Kunoqoshadiisa 28:63-65)

Barakooyinkaas iyo Lacnadooyinkaas waxaa lagu aasaasay axdi (heshiis)

inaad gashaan axdiga Rabbiga Ilaahiinna ah iyo dhaarta Rabbiga Ilaahiinna ahu uu maanta idinla dhiganayo,  inuu maanta dad idinka dhigto iyo inuu Ilaah idiin noqdo, siduu idiin sheegay oo uu ugu dhaartay awowayaashiin oo ahaa Ibraahim iyo Isxaaq iyo Yacquub. Oo idinka keligiinna idinla dhigan maayo axdigan iyo dhaartan, laakiinse waxaan la dhiganayaa ka maanta inala taagan halkan Rabbiga Ilaaheenna ah hortiisa, iyo ka aan maanta halkan inala taagnaynba. (Sharciga Kunoqoshadiisa 29:12-15)

Haddii si kale loo dhigo axdigan wuxuu noqon doonaa mid waajib ku ah caruurta, ama jiilalka mustaqbalka. Dhab ahaantii axdigan ay tilmaamaysay jiilalka mustaqbalka – reer binu Israa’iil iyo shisheeyaha labada

Oo Rabbigu wuxuu isaga qabiilooyinka reer binu Israa’iil oo dhan uga dhex sooci doonaa inuu belaayo ugu dejiyo siday yihiin dhammaan inkaaraha axdiga ee ku qoran kitaabkan sharciga. Oo qarniga soo socda oo ah carruurtiinna dabadiin kici doonta, iyo shisheeyaha dal fog ka iman doonaaba markay arkaan dalkaas belaayadiisa iyo cudurrada Rabbigu ku riday, iyo in dalka oo dhammu yahay baaruud, iyo cusbo, iyo meel guban, oo aan waxba lagu beerin, aanna dhalin, oo aan cawsna ka bixin innaba sidii markii la afgembiyey Sodom iyo Gomora, iyo Admaah iyo Seboyim oo Rabbigu ku afgembiyey cadhadiisa iyo xanaaqiisa, markaasay quruumaha oo dhammu odhan doonaan, Rabbigu muxuu dalkan sidaas ugu galay? Oo kulaylka xanaaqan weyn micnihiisu waa maxay?

Markaasaa dadku waxay odhan doonaan, Maxaa yeelay, iyagu waxay ka tageen axdigii uu Rabbiga ah Ilaaha awowayaashood la dhigtay markuu ka soo bixiyey dalkii Masar, oo intay tageen ayay u adeegeen oo caabudeen ilaahyo kale oo ayan aqoon, isaguna uusan siin, oo sidaas daraaddeed ayaa Rabbigu ugu xanaaqay dalkan, inuu ku soo dejiyo kulli inkaarta kitaabkan ku qoran oo dhan. (Sharciga Kunoqoshadiisa 29:21-27)

Ma Barakada iyo inkaarta Muuse inay dhacaan baa? 

Barakooyinkii la ballanqaaday waxay ahaayeen cajiib, laakiin kan lagu Lacnaday oo lagu hanjabay waxay ahaayeen kuwo ka daran. Si kastaba ha ahaatee, su’aasha ugu muhiimsan ee aan waydiin karnaa waa: ‘Sidaas daraaddeed kuwan oo dhan ma dhaceen?’  si aan uga jawaabo waan arki doonaa haddii Muuse (NNKH) ahaa nin nebi ah oo run ah oo aannu u heli doono hanuun nolosheena maanta. Oo jawaabtu waxay tahay oo aan ka dhex guranayno. Inta ugu badan ee Axdiga Hore ee Buugga waa diiwaanka taariikhda reer binu Israa’iil, iyo in aan ka arki karnaa waxa ka dhacay. Oo weliba waxaannu haynaa diiwaano ka baxsan Axdiga Hore, kan taariikhyahanadu Yuhuudda sida Juusifuus, taariikhyahanadu Alyuunaani alrruumaani sida Taasitoos  oo waxaannu helnay in xadaarooyin badan laga ogaaday dhismayaashii ka haray. Dhamaan ilahan oo dhan waxay isku raaceen oo ay sawir joogta ah ka bixisay taariikhda reer binu Israa’iil. Oo kanu waa Calaamad kale oo innagu filan. Halkan waxaa ku qoran warbixin guud ee taariikhda reer binu Israa’iil  Sawirka la jadwallada si ay nooga caawiyaan si fiican u aragno waxa ku dhacay oo ah taariikhda.

Bal maxaynu ka arki karnaa taariikhdan? Haa runtii waxa lagu Lacnaday ee Muuse, looga cabsado sida ay MA inay dhacaan – Iyo sida saxda ah sida uu qoray kuwii kun oo sano ka hor – Waa ka horreeyey intaas oo dhan inta aysan dhicin (Xusuuso saadaasha ka mid ah ayaa soo qoray uma aan soo degin ka dib markii ay dhacday laakiin ka hor).  Laakiin habaarka ee Muuse halkaas kuma soo afjarmin. Waa sii socotay. Halkani waa sida Muuse (NNKH) ku soo gabagabeeyay habaarradaas.

Oo markii waxyaalahan oo dhammu ay idinku dhacaan, kuwaas oo ah barakada iyo inkaarta aan idin hor dhigay, oo aad ku xusuusataan quruumaha Rabbiga Ilaahiinna ahu uu idinku kexeeyey dhexdooda oo dhan, oo aad Rabbiga Ilaahiinna ah u soo noqotaan oo aad idinka iyo carruurtiinnuba qalbigiinna oo dhan iyo naftiinna oo dhan ku addeecdaan codkiisa iyo waxyaalahan aan maanta idinku amrayo oo dhan, markaasaa Rabbiga Ilaahiinna ahu idinka celin doonaa maxaabiisnimadiinna, wuuna idiin naxariisan doonaa, oo mar kaluu idinka soo ururin doonaa quruumihii Rabbiga Ilaahiinna ahu uu dhexdooda idinku kala firdhiyey oo dhan. Oo haddii masaafirradiinna qaarkoodu joogaan meesha samada ugu shishaysa, Rabbiga Ilaahiinna ahu halkaasuu idinka soo ururin doonaa, oo halkaasuu idinka soo kaxayn doonaa, markaasaa Rabbiga Ilaahiinna ahu wuxuu idin keeni doonaa dalkii awowayaashiin mar hore hantiyeen, oo idinna waad hantiyi doontaan, oo wanaag buu idiin samayn doonaa, wuuna idinka sii badin doonaa intii awowayaashiin ahaan jireen.  (Sharciga Kunoqoshadiisa 30:1-5)

Su’aasha ku bahoon in la is weydiiyo (mar kale) waa: Taasi ma dhacday? Riix halkan si aan u aragno sii socoshadda taariikhdooda.  

Dhamaadka Tawreedka – Zabuur ayaa la filayay

Kuwan ah barakada iyo inkaarta, Tawreed waxaa lagu soo gabagabeeyay. Nabi Muuse (NNKH) oo geeriyooday wax yar ka dib markii la dhamaystiray. Markaasaa reer binu Israa’iil, hoos bedelka Muuse – Jushuu – gala Dhulka iyo kuna noolaada. Sida loo sharaxay ee Taariikha reer binu Israa’iil, halkaas ayay degeen iyaga oo aan lahayn Boqor iyo sidoo kale aan lahayn magaalo caasimad u ah ilaa iyo intii Boqorkii weynaa ee Dawood ama Daawuud (ama David) u kacay inuu awoodyeesho. Waxa uu bilaabay qaybta cusub ee Axdiga Hore oo Quraanka xaqiijinayo in uu yahay Zabuur. Waxaan u baahanahay in la fahmo Zabuur maxaa yeelay waxa ay sii wadaa Calaamadaha lagu bilaabay Tawreedka – Kuwaasoo innaga caawin doona in aan fahamno Injiilka. Kan magaalkeenna inoogu xiga  waxaan arkaynaa sida uu Quraanku iyo Ciise Masiix uga hadleen Dawood (NNKH) iyo Zabuur.

Calaamada Tawreedka ee Nabiga

Nabi Muuse (NNKH) iyo Walaalkiis Haruun (NNKH) ayaa horseed u ahaa reer binu Israa’iil muddo dhan 40 sanno. Waxay qoreen ammarradii iyo waxay oogeen allabariyo. Waxay soo qoreen kuwan calaaamaadkan badan ee Tawreedka ah. Mar dhow waa waqtigii labadan nin ay dhiman lahaayeen. Ina keena aynu dib u eegnee qaabka ka soo baxay Tawreedku ka hor inta aan tixgelin aynu is toos ah u eegno Tawreedka.

Eegidda Nidaamka ee Tawreedka

Sidaas aawadeed waa maxay tilmaamaha Calaamadaha ka yimid Tawreedka ?

Allabariyadda Tawreedka

Waa in aan aragnaa muhiimadda iyo sida soo noqnoqashada allabariyaddu ay yihiin. Ka feker kuwan soo socda waxaan eegnay:

Allabaryaddan oo dhan waa in aad u sameysaan xayawaanka daahirka ah- Midkood oo ido ah, ariga ama dibi. Waxay ahaayeen dhamaantood lab marka laga reebo qaalinta.

Allabaryaddan oo dadkuna ay sameeyaan wax wanaagsan si ay wixii xumaa ay galeen u yidhaahdaa waa ka xunahay kuwaasoo bixiyey allabari. Taas macnaheedu waxa weeye in ay ahaayeen dedis si ay dembi iyo ceeb uu qofka siinaya allabariga qariyeen. Tani waxay la bilaamatay Aadan kaasoo helay naxariista Ilaah qaab harag ah. Hargahani waxay u baahan yihiin dhimashada xoolaha (Allabari kale!) halka uu cawradiisa daboolayo. su’aal muhiim ah inaad weydiiso waa: Maxaad allabaryadda aanan mar dambe la siinin ama loo bixiyen? Waan arki doonaa jawaabta ka dib.

Xaqnimadda Tawreedka

Erayga “xaqnimo” si joogto ah dib-u-soo muuqatay. Waxaan ku aragnay markii hore Aadan markii Ilaah isaga u sheegay in ‘dharka xaqnimadda uu ahaa kan ugu fiican’. Waxaan taa ku aragnay Ibraahim baa lagu ‘tixgalinayaa’ xaqnimadda markii uu u doortay inuu rumaysto ballanqaadkii wiilkii soo socday. Reer binu Israa’iil wuxuu falaa xaqnimo haddii uu heli karo xajista Ammarradiisa – Laakiin waxay lahaayeen si ay u iyaga si buuxa u dhawraan – waqtiga oo dhan.

Qiyaamaha ee Tawreedka

Waxaan sidoo kale aan aragnay qaabkii ay ku guul darreysatay inay xajistaan ammarradiisa ay keentay in Qiyaame xaga Ilaah ka yimaado. Tani waxaa bilaabay Aadan, kuwaasoo lahaa oo kaliya in ay ku Caasiyaan mar uun si ay u helaan xukunka. Qiyaamaha had iyo jeer ay keento dhimashada. Dhimashada waxayn ahayd mid ku saabsan qofka la xukumay ama xoolaha lagu allabaryi jiray. Ka feker kuwan soo socda ee aan ka baranay:

  • Iyadoo Aadan, xoolaha ku allabaryi hargo dhintay.
  • Iyada oo Haabiil – Xayawaanka ee allabarigiisa aqbalay oo dhintay.
  • Iyadoo Nuux, dadku waa ku dhinteen fatahaadii iyada oo xataa uu Nuux, oo daadkii ka dambaysay, iyadoo la siinayo allabari, ahayd in uu dhiman xayawaan.
  • Iyada oo Luudh, dadkii Sodom iyo Gomora ku dhintay Qiyaamahii – Iyo sidoo kale naagtiisa.
  • Iyada oo allabarigii ina Ibraahim, wiilka ayaa dhiman lahaa, laakiin wanka ayaa halkiisii dhintay.
  • Iyada oo Kormaridda sidoo kale wiilkiisa curadka ah (Waayo, Fircoon iyo kuwii gaaloobay ee kale) dhintay ama wanka oo dhiiggooda lagu xardhay albaabada ku dhintay.
  • Iyada oo Ammarrada Sharciyadda, sidoo kale qofka eed aawadeed u dhintay ama orgiga mid dhintay Maalinta Kafaaraggudka.

Waa maxay micnaha qaabkan oo dhan? Waan arki doonaa sida aan ku sii arki doono. Laakiinse haatan Muuse iyo Haaruun (NNKH) baa soo gabagabeyn doona Tawreedka. Laakiin waxay ay farriimo muhiim ah si toos ah uga heleen Ilaah labo fariimood, labadaas arrimood oo eegay mustaqbalka oo inoo leh maanta Muhiimad qaar ah – Nabiga soo socda iyo Habaarka soo socda & Barakooyinka soo socda. Waxaan eegi doonaa Nabiga halkan.

Nabiga Soo Socda

Marka Ilaah siiyey Looxa Buurta Mount Sinai Oo isna sidaasuu yeelay oo soo bandhigay awoodda iyo haybad. Tawreedka ayaa qeexaya goobta wax yar ka hor intaa aan la siinin Alwaaxdii

16 Oo maalintii saddexaad, markuu waagii beryay, waxaa dhacay onkod iyo hillaac, oo daruur qaro weyn baa buurtii soo dul joogsatay, oo waxaa yeedhay buun codkiisu aad iyo aad u weyn yahay, kolkaasay dadkii xerada ku jiray oo dhammu wada gariireen. 17 Markaasaa Muuse dadkii xeradii ka soo bixiyey inay Ilaah la kulmaan aawadeed; kolkaasay waxay istaageen buurta salkeedii. 18 Oo Buur Siinay dhammaanteed way qiiqaysay, maxaa yeelay, Rabbi baa dusheeda ku soo degay, isagoo dab ku dhex jira, oo qiiqeediina kor buu u baxay sida qiiq foorno oo kale, oo buurtii oo dhammuna aad bay u gariirtay. (Baxniintii 19:16-18)

Dadku aad bayna u baqeen. Tawreedka ayaa iyaga u qeexayaa sidan

18 Oo dadkii oo dhammuna way wada arkeen onkodkii iyo hillaacii, iyo codkii buunka, iyo buurtii qiiqaysay; oo markii dadkii arkay ayay gariireen, oo meel fog istaageen. 19 Kolkaasay waxay Muuse ku yidhaahdeen, Adigu nala hadal, oo annana waannu ku maqli doonnaa, laakiinse Ilaah yuusan nala hadlin, waaba intaasoo aannu dhimannaaye. (Baxniintii 20:18-19)

Tani waxay dhacay biloowgii ee Muuse (NNKH) 40 sano oo uu hoggaaminayey bulshada. Marka ay dhamaato, Ilaah wuxuu kala hadlay Muuse, (NNKH) xaaladdaha la soo dhaafay, xusuusinaya dadka cabsidooda la soo dhaafay, iyo iyadoo uu samaynayo ballaanqaad la xiriira mustaqbalka. Muuse (NNKH) ku diiwaan geliyey Tawreedka:

15 Oo Rabbiga Ilaahiinna ahu wuxuu dhexdiinna idiinka kicin doonaa nebi sidayda oo kale oo walaalihiinna ka mid ah, oo idinku waa inaad isaga dhegaysataan, 16 sidaad Rabbiga Ilaahiinna ah uga doonayseen maalintii shirka markaad Xoreeb joogteen oo aad tidhaahdeen, Rabbiga Ilaahayaga ah codkiisa yaannan mar dambe maqlin, oo dabkan weynna yaannan mar dambe arkin, si aannan u dhiman. 17 Oo markaas Rabbigu wuxuu igu yidhi, Wixii ay ku hadleen si wanaagsan bay u yidhaahdeen.18 Waxaan iyaga walaalahood uga dhex kicin doonaa nebi sidaada oo kale ah, oo markaasaan afkiisa gelin doonaa erayadayda, oo isna wuxuu iyaga kula hadli doonaa wax alla waxaan isaga ku amri doono oo dhan.19 Oo waxay noqon doontaa in ku alla kii aan maqlin erayadayda uu magacayga ku sheegi doono, isagaan weyddiin doonaa. 20 Laakiinse nebigii wax aanan ku amrin leh oo si kibir ah magacayga ugu hadla, ama kii ilaahyo kale magacood ku hadlaa, nebigaasu waa inuu dhintaa. 21 Oo haddaad qalbigiinna iska tidhaahdaan, Sidee baannu u garanaynaa eraygii aan Rabbigu ku hadlin? 22 Markii nebi ku hadlo magaca Rabbiga, haddii wixii uu ku hadlay ayan ahaan oo ayan noqon, waxaas ayaa ah waxa aanu Rabbigu ku hadlin. Nebigu si kibir ah buu u hadlay ee waa inaydaan ka cabsan innaba. (Sharciga Kunoqoshadiisa 18:15-22)

Ilaah wuxuu dadkii ka doonayey in ay ixtiraam caafimaad qaba u fidiyaan markii uu la hadlayo Ammarradii Looxa Oo isna sidaasuu yeelay hab ku keena cabsi weyn dadka dhexdooda. Laakiinse haatan wuxuu doonayaa inuu mustaqbalka oo ballan qaaday in waqti iman doonaa markuu nin nebi ah oo sida Muuse (NNKH) ka mid ah reer binu Israa’iil waa la sara kicin doonaa. Markaas laba tilmaamaha la siiyaa:

1. Ilaah wuxuu isu qaban doonaan dadka ka mas’uul haddii aysan bixin in Nabiga soo socda aysan fiiro gaar ah u yeelan.

2. Habka in ay go’aan ka gaarto in Ilaah lagaga dhex hadlay nebi ah waa in fariinta la saadaalin karo mustaqbalka oo waa in run noqon karto.

Xeerka ugu horeeya ee macnaheedu ma ahayn in ay jiri doonaa nebi ka mid ah oo kaliya ka dib Muuse (NNKH), laakiin in ay jiraan mid ka mid noqon doona kuwa soo socda gaar ahaan waa in aan dhagaysanaa sababtoo ah waxa uu ahaa in ay leeyihiin door gaar ah oo leh ayuu dhambaalkiisa ku salaysan yahay. – waxay noqon lahayd ‘erayadayda’. Maadaama oo uu Ilaah kaliya Isaga qudhiisa ogyahay mustaqbalka – Dhab ahaan ma jiro nin og – Xeerka labaadna wuxuu ahaa hab si ay u caawiyaan dadka in ay si sax ah go’aan looga gaaro haddii fariin dhab ka timid Ilaah ama aysan. Xeerkani iyo Ballanqaadkii Imaatinka Nabiga ayaa hayay filashadooda dadkii reer binu Israa’iil – Aan had iyo jeer si fiican u qaban, laakiin marnaba gebi ahaanba la illoobay. Waxaan u aragnaa in daabacaada soo socda sida Muuse (NNKH) u isticmaalay hanuunkiisa labaad in ay saadaal wanaagsan mustaqbalka ee reer binu Israa’iil in ay barakada iyo inkaarta reer binu Israa’iil Barakada iyo Inkaarta reer binu Israa’iil – Taas oo ah waxa Tawreedku kuu soo ururo.

Laakiinse haatan, waxoogaa fikirka tan ‘Nabiga soo socda’. Kumuu ahaa? Culimada qaarkood ayaa soo jeediyay in kani uu yahay Nebi Maxamed (NNKH). Laakiin ogsoonow in wax sii sheegidda dhigayaan in nebiga noqon lahaa uu “ka mid yahay walaalahooda reer binu Israa’iil”- Sidaas Yuhuudi ah. Sidaas awgeed waxa la tilmaamayaa ma ahan isaga. Culimada kale ayaa la yaabay, haddii ay tani laga yaabaa in ay tilmaamayso Nebi Ciise Masiix (NNKH). Waxa uu ahaa nin Yuhuudi ah oo weliba wuxuu barayay sida amar weyn – Sida haddii erayada Ilaah ahaayeen ‘afkiisa’. Waxaan sii wadi sahaminta Buuggaagta Quduuska ah si aan u doondoono faham dheeraad ah.

Calaamadda Haaruun: 1 Sac, 2 Orgi

Waxaan aragnay in Calaamada Muuse 2 in ammarka lagu siiyay Buurta Siinaay ay ahaayeen kuwo aad u ba’an.  Dhamaadkii maqaalkaas waa annigii kugu casuumay in aad adigu isweydiiso (Sababtoo ah tani waa ujeeddada Sharciga)  Haddii aad mar walba xajisid ammaradda ama aadan. Haddii adigu aadan mar walba aadan xajisan Sharciga adigu, sida aan annigu aan ku jiraan dhibaato halis ah – qiilqiil Qiyaame. Tani walwal malahan haddii aad mar walba aad xajisatid Sharciga, laakiin haddii aad ku guul dareysato in sidaas la sameeyo maxaa la samayn karaa? Waxay ahayd Haaruun (sidoo kale loogu yeedhay Haaruun, ee Muuse walaalkiis), iyo faraciisa yaa ka hadlay maamulida allabariga – iyo kuwaasoo dadkuna allabaryey, ama daboolay, oo dembaabay. Haaruun wuxuu lahaa laba allabari gaar ahaan muhiim u ah in ay ahaayeen Calaamadaha in la fahmo sida Ilaah u dabooli lahaa dembiyadooda ka go’an kala jejebintii Sharciga. Kuwaasu waxay ahaayeen allabariga saca iyo labada orgi. Bal aan ka biloowno orgigga.

 Casaaseel iyo maalinta kafaaraggudka

Ka timid Muuse Calaamada 1 Iidda Kormaridda ahaa (oo weli ah!) una dabaaldega dadka Yuhuudda ah si ay u xasuustaan samatabbixintii looga badbaadiyay Fircoon. Laakiin Tawreedka ayaa sidoo kale amray ciidaha kale. Mid muhiimad gaar ah leh waxaa la odhan jiray maalinta kafaaraggudka. Halkan Riix si aad u akhriso si buuxda Tawreedka oo dhamaystirran. Maxaa tilmaamaha si taxadar leh oo faahfaahsan siiyey maalinta kafaaraggudka? Waxaan arki karnaa sida ay u bilaabmeen:

RABBIGU Muuse ayuu la hadlay kadib dhimashadii ka mid ahaa labada wiil ee Haaruun ku dhintay markay RABBIGA ku soo dhawaadeen dabadeed. RABBIGU wuxuu Muuse ku yidhi, “Oo markii Haaruun labadiisii wiil ay Rabbiga hortiisa u soo dhowaadeen oo ay dhinteen dabadeed ayaa Rabbigu Muuse la hadlay, 2 oo wuxuu Muuse ku yidhi, Walaalkaa Haaruun la hadal si uusan goor walba u soo gelin meesha quduuska ah oo ilxidhka ka shishaysa gudaheeda, oo ka soo hor jeedda daboolka sanduuqa kor saaran, yuusan dhimane, waayo, anigu waxaan ka dhex muuqan doonaa daruurta kor saaran daboolka.” (Laawiyiintii 16:1-2)

Wixii dhacay, waxay ahaayeen, waxay ka hor dhaceen labada will ee Haaruun oo dhintey ka dib markii ay wax qamaam galay teendhadii halkaas oo agtiisa Rabbiga tiil. Laakiin In hortiisa Quduuska ah, ay ku fashilmeen in ay si buuxda u dhawraan sharciga (sida aan ku aragnay halkan)  waxa ay keentay dhimashadooda. Waa maxay sababtu? In teendhadu ahaa Sanduuqii Axdiga. Quraanka waxa uu sidoo kale carrabaabay Sanduuqii Axdiga. Waxa uu leeyahay

“Nabigoodii wuxuu ku yidhi calaamadda xukunkiisu waa inay u timaado taabud (sanduuq) oy ku jirto xasiloonida Eebihiin iyo wax ka soo hadhay waxay ka tageen ehelkii Muuse iyo ehelkii Haaruun oo Mala’igtu xambaari arrintaasna calaamaa idiinku sugan haddaad tihiin Mu’miniin.” (Suurat Al-Baqarah 2:248)

Sida ay leedahay, ‘Sanduuqii Axdiga’ ahayd Calaamo oo amar maxaa yeelay, Sanduuqii ahayd calaamad axdiga oo ka mid ah Sharciga Muuse. Loox oo dhagax ah ayaa lagu kaydiyey Tobanka Amar oo ku hayay Sanduuqii. Oo qof kasta oo ku fashilmay in ay sii xajistaan Sharciga oo dhan –  joogitaanka Sanduuqan – waa dhiman lahaa. Labadda wiil ee ugu horeeya Haaruun baa dhintey ka dib markii ay soo galeen teendhada. Sidaas awgeed tilmaamaha si taxadar leh baa la siiyey, oo ay ka mid ahayd ammarka in ay jirto oo kaliya maalin maalmaha ka mid ah sannadka oo dhan in Haaruun geli doono teendhada – Maalinta kafaaraggudka. Haddii uu soo galay maalin kasta oo kale isaguna waa uu dhiman doonaa. Laakiin xitaa haduu maalin uun, ka hor inta uusan Haaruun gelin joogitaanka Sanduuqii Axdiga, wuxuu lahaa

“Oo Haaruun waa inuu keenaa dibiga qurbaanka dembiga ah oo uu nafsaddiisa u bixinayo, oo waa inuu nafsaddiisa iyo reerkiisaba kafaaraggud u sameeyaa…. 13 Oo waa inuu fooxa ku shubaa dabka Rabbiga hortiisa yaal, si fooxa qiiqiisu u qariyo daboolka sanduuqa markhaatiga kor saaran, yuusan dhimane.” (Laawiyiintii 16:6,13)

Sidaas dibi waxaa ku allabaryi jiray si ay u daboosho, ama gudo, dembiyadii Haaruun ee u gaarka ahaa kana dhanka ahaa Sharciga uu jabiyay. Ka dibna isla markiiba ka dib, Haaruun waxa uu sameeyay xaflad cajiib ah oo Casaaseel.

“Oo waa inuu labada orgi soo kexeeyaa, oo uu soo taagaa meel Rabbiga hortiisa ah oo iridda teendhada shirka u dhow. 8 Oo markaas Haaruun waa inuu labada orgi saami u kala ridaa, oo saami kan Rabbiga ha ahaado, saamiga kalena kan Casaaseel ha ahaado. 9 Oo orgigii saamigu ugu dhacay Rabbiga, Haaruun waa inuu keenaa, oo qurbaan dembi u bixiyaa.” (Laawiyiintii 16:7-9)

Marka dibiga lagu allabaryo dembiyadiisa aawadood, Haaruun qaadan lahaa labada orgi wayna saami riteen. Mid ka mid ah ariga loo qoondeeyey lahaa sida Casaaseel. Hal orgi waxay ahayd in la gowraco qurbaanka dembiga ah. Waa maxay sababtu?

“Markaas waa inuu gowracaa orgigii dadka loogu bixinayo qurbaan dembi, oo uu dhiiggiisana ilxidhka soo geliyaa, oo orgiga dhiiggiisana waa inuu ku sameeyaa siduu ku sameeyey dhiiggii dibiga oo kale, oo uu ku saydhsaydhaa daboolka dushiisa iyo hortiisaba. 16 Oo isagu waa inuu meesha quduuska ah daraaddeed kafaaraggud ugu sameeyaa dadka reer binu Israa’iil waxyaalahooda nijaasta ah iyo xadgudubyadooda oo ah xataa dembiyadooda oo dhan aawadood, oo sidaasoo kalena waa inuu u sameeyaa teendhada shirka oo iyaga la deggan waxyaalahooda nijaasta ah dhexdooda.” (Laawiyiintii 16:15-16)

Oo maxaa ku dhacay Casaaseel?

“Oo markuu dhammaystiro kafaaraggudka uu u samaynayo meesha quduuska ah, iyo teendhada shirka, iyo meesha allabarigaba waa inuu orgiga nool keenaa. 21 Oo markaas Haaruun waa inuu labadiisa gacmoodba kor saaraa madaxa orgiga nool, oo waa inuu korkiisa ku qirtaa xumaatooyinkii reer binu Israa’iil oo dhan iyo xadgudubyadoodii oo dhan, oo ah xataa dembiyadoodii oo dhan, oo waxaas oo dhan waa inuu kor saaraa orgiga madaxiisa, dabadeedna waa inuu cidlada ugu diraa nin diyaarsan. 22 Oo orgiguna xumaatooyinkoodii oo dhan wuxuu u qaadayaa dhul cidla ah, oo markaas waa inuu orgiga ku sii daayaa cidlada dhexdeeda.” (Laawiyiintii 16:20-22)

Allabariga iyo dhimashada dibiga wuxuu ahaa dembi Haaruun isaga uun u gaar ah. Allabariga orgiga kowaad wuxuu ahaa dembiga dadka reer binu Israa’iil. Haaruun ka dibna ku ridi lahaa gacmihiisa madaxa ka Casaaseel nool iyo – sida calaamad – dembiyadii dadkana wareejiya galana Casaaseel. Ariga ayaa waxaa ka dibna la sii daayay oo cidla ay tageen sida calaamad u tahay in dembiyadii uu dadkii waxay iyagoo haatan ka fog dadka. Iyadoo allabariyaddan kuwan dembiyadooda oo dadkuna. Tan oo dhan waxaa la sameeyay sanad kasta maalinta kafaaraggudka.

Qaalinta, ama Saca Al-Baqarah iyo Tawreedka

Haaruun ayaa sidoo kale allabaryo kale si ay u sameeyaan oo ay ku jiraan allabariga qaalinta (Sac dumar ah halkii dibi lab). Waa qaalintan aadka iyo allabariga oo sabab u yahay horyaalka Saca ee Surah 2. Sidaas Quraanka wuxuu ka hadlayaa si toos ah xayawaankan. Riix halkan in aad akhrisid Quraanka. Sida aad arki kartid, dadkii waxay iyagoo ka argagaxay oo wareersan markii lagu amray in sac (waxay tahay dhedig) waxaa loo isticmaali tan allabarigii iyo aan ahayn xoolaha caadiga ah lab. Oo waxay ku dhammaanaysaa

 “Waxaan ku nidhi ku garaaca kan la dilay Saca qaarkiisa, saasuuna u nooleeyaa Eebe wixii dhintay, idiinna tusin aayaadkiisa si aad wax u kastaan.” (Suurat Al-Baqarah 2:73 – Saca)

Sidaas waxaa sidoo kale loo arkaa mid ka mid ah Calaamadaha oo aynu u baahanay in aan siino fiiro gaar ah. Laakiin sidee bay qaalintu ku tahay calaamad? Waxaan akhriyey in ay leedahay in la sameeyo geeri iyo nololba.  “Dhawdahay laga yaabaa in aan fahmo” sida aynu ka baran karno tilmaamaha asalka ah in Tawreedka la siiyay Haaruun uu ku saabsan yahay allabarigii. Riix halkan si aad u aragto marinka buuxa ee Tawreedka. Waxaan aragnaa in

“ Oo waa in qaalinta hortiisa lagu gubaa. Haraggeeda, iyo hilibkeeda, iyo dhiiggeeda, iyo uuskeedaba waa in la wada gubaa. 6 Oo markaas waa in wadaadku soo qaadaa qoryo ah geed kedar la yidhaahdo, iyo husob, iyo wax guduud ah, oo waa inuu ku dhex tuuro dabka qaalintu ku gubanayso.” (Tirintii 19:5-6)

Geed husob la yidhaahdo ayaa ahaa laan ka geed caleen gaar ah. Ahayd Kormaridda markii reer binu Israa’iil waxay ahaayeen in rinjiga dhiigga wanka Kormaridda albaabada ay si dhimasho mari lahaa ay ku amray inay ka badan

 “Waxaad qaadataan xidhmo geed husob ah, oo waxaad dartaan dhiigga ku jira xeedhada, oo albaabka fayaaraddiisa sare iyo labada dhinac oo fayaaradda ah ku taabsiiya dhiiga ku jira xeedhada; oo midkiinna ilaa waagu ka beryo yuusan albaabka gurigiisa dibadda uga bixin.” (Baxniintii 12:22)

Geed husob la yidhaahdo waxaa mar kale loo isticmaalo qaalinta, iyo qaalinta, geed husob la yidhaahdo, iyo suufkayga, iyo qori kedar ah ayaa la gubay ilaa waxaa dambas oo kaliya tagay. Markaasuu

 “Oo markaas nin daahir ahu ha soo ururiyo qaalinta dambaskeedii, oo meel xerada dibaddeeda oo nadiif ah ha dhigo, oo shirka reer binu Israa’iil ha lagu dhigo biyaha nijaasta daahiriya; waayo, iyadu waa dembi qurbaankiis.” (Tirintii 19:9)

Sidaas dambaska ayaa lagu daray ‘biyaha daahirinta’. Qof nijaas oofin lahaa ashuuno uu (Dhaqidda dhaqan ama waysoshadda Umaddeed) si loo soo celiyo nadaafad la isticmaalayo dambaskan qaso biyo. Laakiin dambas ay yihiin kuwo aan wasakh oo kasta laakiin ah nooc gaar ah.

 “Oo kii qof meyd ah taabta intii toddoba maalmood ah ayuu nijaas ahaan doonaa. 12 Oo kaasu waa inuu maalinta saddexaad isku daahiriyaa, oo maalinta toddobaad isagu daahir buu ahaan doonaa; laakiinse haddaanu maalinta saddexaad isdaahirin, markaas maalinta toddobaad daahir ma uu ahaan doono. 13 Oo ku alla kii qof dhintay meydkiis taabta oo aan isdaahirin, kaasu wuxuu nijaaseeyaa Rabbiga taambuuggiisa, oo qofkaasu wuu ka go’i doonaa reer binu Israa’iil, maxaa yeelay, isaga laguma rushayn biyaha nijaasta daahiriya, oo isagu nijaas buu ahaan doonaa, oo nijaasnimadiisa ayaa weli saaran.”(Tirintii 19: 11-13)

Sidaas daraaddeed kuwanu dambas, qaso biyo, ahaayeen waysosho Umaddeed (waxay ahayd waysosho dhaqameed) marka qof uu ku jiray ka qof dhintay meydkiis nijaas buu ahaanayaa.  Laakiin waa maxay sababta taabashada lahaa natiijo jidhka ku dhintay sida wasakh oo daran? Ka fikir waxa ku saabsan! Aadan ayaa laga sameeyey wax dhimanaya sababtoo ah xadgudubkiisa, iyo caruurta oo dhan (aniga iyo adiga!) Sidoo kale. Sidee tahay dhimasho waa nijaasaysan yahay, sababtoo ah waa natiijo ah oo dembi – waxaa la xidhiidha waxyaalaha nijaasta ah ee dembiga. Qof nin dhintay meydkiis ka dibna waxay sidoo kale noqon lahayd nijaas.

Laakiin dambas kuwanu waxay ahaayeen Calaamad – in iska maydh lahaa wasakhnimadan. Qofka nijaasta ah, dhintay isagoo ‘nijaasta ahaa’,heli lahaa ‘nolosha’ daahirinimadiisa dambaska Qaalinta.

Laakiin waa maxay sababta dhedig xoolaad loo isticmaalay oo aan lab? Lagama bixin wax sharaxaad toos ah laakiin waxaan ku firi karnaa Qorniinka. Intii Luuxul Maxfuudka ah, Tawreed iyo Zaboor (Oo dhan, Qorniinka oo kale) Ilaah ayaa shaaca ka qaaday qudhiisu sida “Waxa uu ahaa Isagu’ – ee jinsiga lab. Oo quruun reer binu Israa’iil waa la hadlay oo wadajir ah ” ayay ‘ – in jinsiga ah dumar. Sida xiriirada nin naagta guurka, Ilaah keenay iyo kuwa raacayna u jawaabeen. Laakiin hindisaha mar walba Ilaah ahaa. Waxa uu bilaabay in ay amarka Ibraahim in uu wiilkiisa huro; Waxa uu bilaabay in uu Siiyay Amar ku qornaa looxa; Waxa uu bilaabay xukunka Nuux, iwm .. Marnaba ma ahayn aadanaha (Nebi ama haddii kale) fikradda in la bilaabo – taabacsan kaliya soo gudbiyo si uu u hogaaminaya.

Dambaska qaalinta waxay ahaayeen in ay la kulmaan baahida loo qabo in aadanaha – in wasakh. Taasoo ah inay ahaadaan calaamad habboon ee aadanaha u baahan yahay, xoolaha la bixiyey wuxuu ahaa dhedig. Tani waa wasakhda oo dhibcood si ay ceeb aan u dareeno marka aan dembaabo, ma’ahan dembiga aan Ilaah agtiisa ku leenahay. Marka aan dembaabo,  ma’ahan oo kaliya in aan jebiyey oo waxaan ahay mid eed leh xaakinka hortiisa, laakiin sidoo kale waxaan dareemayaa ceeb iyo shaleyte. Sidee Ilaah u bixiyaan ceebteenna ugu dhammaado? Marka ugu horreeysa, Ilaah waxa uu bixiyey dharka dadka astura. Aadamihii ugu horeysay heshay dharka maqaarka inuu cawradooda iyo ceebtooda daboolo. Oo caruurtii Banii Aadan tan iyo mar walba isku qariyay jirkooda dhar – dhab ahaantii waa arin aad u ah dabiici caadi ah in la sameeyo si dhif ah waxaan si loo joojiyo si aad u weydiiso ‘sababta?”. Kuwani biyaha ku nadiifiyey ka qaalinta ahaa hab kale si aan u dareemi karo ‘nadiif’ ka wax inaga sumayn. Ujeeddada qaalintu ku jiray uu inaga nadiifiyo.

 “Taas daraaddeed aynu ugu soo dhowaanno qalbi run ah iyo hubaal rumaysad, iyadoo qalbiyadeenna laga nadiifiyey niyo shar leh, jidhkeennana lagu maydhay biyo daahir ah.” (Cibraaniyada 10:22)

Taas waxaa ka duwan, allabarigii orgidii Maalinta kafaaraggudka wuxuu ahaa ugu horrayn Ilaah, sidaas aawadeed xayawaan lab ah ayaa loo isticmaalay. Iyadoo Calaamada ee Tobanka Amar, waxaan xusay in rigoore u dheceen xadgudubka waxaa si cad oo si joogta ah cayimay sida dhimashada (riix halkan si aad u hubiso marinnada/qaybaha). Ilaah wuxuu ahaa (oo uu yahay!) Garsooraha iyo sida xaakimka dalbaday in la dilaa. Dhimashada dibiga labka ugu horeysay wuxuu la kulmay shuruuda Ilaah in dhimashada loo bixiyo dembiga Haaruun.  Markaas dhimashada orgiga ugu horeysay ee labka ah wuxuu buuxiyay shuruuda Ilaah in loo dilaa dembiyada reer binu Israa’iil. Markaas dembiyadii uu bulshada reer binu Israa’iil laga yaabaa in lagu rakibaa calaamada Casaaseel ee Haaruun, iyadoo sida Casaaseel la sii daayay oo cidla ah tageen, waxay ahayd calaamad u taagan in dembiyadii bulshada ayaa la sii daayay.

Allabariyadani waxaa u dabaal degay Haaruun iyo faraciisa in ka badan kun sano. Inta taariikhda reer binu Israa’iil dalkii iyaga la siiyay; markaas Dawood (ama Daawuud) ayaa noqday Boqor iyo sidoo kalena wiilashiisii ​​ayaa bedelay isaga; markii nebiyo badan oo la farriim ahi la yimaadeed digniinyo dadka uga digaya dhaqanka ee shaydaanka; xitaa iyada oo loo marayo nolosha Ciise Masiix (NNKH) allabariyadan ayaa la sameeyey si loo daboolo baahida kuwan.

Sidaas aawadeed Calaamadaha ugu dambeeyay ee Muuse iyo Haaruun, fariimaha Tawreedka ayaa ku soo dhowaanaya dhamaad. Markiiba nebiyo ka dambeeyay ayaa imaanaya oo Zabuur waa sii wadi doonaa fariimaha ka imaanaya Ilaah.  Laakiin marka hore waxaa ka mid ah farriinta kama dambaysta ah ee Tawreedka. Nebigii Muuse (NNKH) u sii socotay inay fiiriyaan mustaqbalka soo socda ee Nabiga,  iyo sidoo kale fiiri in barakada iyo inkaarta mustaqbalka ee faraca reer binu Israa’iil.  Kuwan waxaynu ku eegnay waxbarashadeenii la soo dhaafay ee Tawreedka Ilaaheenna.

Calaamadda 2 ee Muuse: Sharciga

Waan ku aragnay Calaamadda koowaad ee Muuse – Iiddii Kormaridda – Ilaah baa xukumay inay dhimasho u ahaato dhamaan curadkii marka laga reebo kuwa joogay guryihii halkaas oo neef baraar ah oo loo soo allabaryay oo dhiig rinji ah tiirarkooda lagu xardhay. Sidaas Fircoon ma gudbiyeen wiilkiisa dhintay halka Nebi Muuse (NNKH) hogaaminayo in reer binu Israa’iil Masar ka soo baxaan, iyo Fircoon ku maanshaynay hafasho biyeed halka ay ku raadjireer iyaga guud ahaan Badda Cas bartamaheeda.

Laakiin doorka Muuse nabi ahaantiisa ma’ahayn oo kaliya in uu iyaga u horseedi soo bixitaankooda dalkii Masar, laakiin sidoo kale si ugu hogaamiyo tusiyana jidka nolosha cusub – ku noolaadaan sidii sharciga waafaqsan ee uu Ilaaheey aasaasay. Sidaas daraaddeed wax yar ka dib markii uu Masar ka tagay, Muuse (NNKH) oo reer binu Israa’iil Buur Siinay ka soo degay. Muuse (NNKH) buurta fuulay 40 maalmood si uu u helo Sharci ah. Quraanka waxaa loola jeedaa tan ayaadkan soo socda.

Xusa markaan idinka qaadnay ballan (adag) oo korkiina yeelay (buurta) dhuur oon idinku nidhi ku qaata waxaan idinsiinay niyad adag, xusuustana waxa ku sugan, si aad u dhawrsataan. ( Surat Al- Baqarah 2:63)

Waxaan u yaboohnay Nabi Muuse Soddon habeen waxaana ku dhamaystirray Toban, wuxuuna ku dhamaaday Ballankii Eebihiis Afartan Habeen, wuxuuna ku yidhi Nabi Muuse Walaalkiis Haaruun iiga dambee Qoomkayga Wanaajina hana raacin Jidka Mufsidiinta. (Surat Al-Acraaf 7:142)

Sidaas daraaddeed muxuu ahaa Sharciga Muuse (NNKH) loo soo dhiibay? In kastoo sharciga dhameystiran ahaa mid dheer (613 amarr inay go’aan ka gaarto waxa la oggol yahay iyo waxa aan la oggolayn – sida xeerarka ku saabsan waxa la xaaraameeyay iyo waxa xalaal ah) iyo ammarraddan, kuwaasoo inta badan Tawreedka ku salaysan, markii hore wuxuu helay qaybo ka mid ah ammarradda Ilaah oo qoraal ah kuna qoran loox dhagax ah. Kuwan waxaa loo yaqaan Tobanka Ammar, oo wuxuu noqday aasaaskii dhamaan xeerarka kale oo dhan. Toban Kuwaasuna waxay ahaayeen daruuriga buuxa ee Sharciga – shuruudaha kale oo dhan hortooda. Quraanka waxaa loola jeedaa halkan ayaadka (taasoo ka mid ah kuwa hoos ku soo socda)

Waxaan ugu qorray alwaaxda wax kastoo wacdi iyo cadayna, ee ku qaado Niyadadag farta Qoomkaaga inay qaataan, ha qaataan Teeda Fiicane. Waxaan idin tusin Guryihii faasiqiinta. Waxaan ka Iilaa Aayaadkaaga kuwa isku Kibriya Dhulka Xaq darro, hadday arkaan Aayaad kasta ma Rumeeyaan hadday arkaan Jidka Hanuunka kama Yeeshaan Waddo, hadday Arkaan Waddada Baadidana waxay ka yeeshaan Jid, waxaana ugu Wacan inay Beeniyeen Aayaadkanaga oy ahaayeen kuwo Halmaamay. (Surat Al-Acraaf 7:145-146)

Tobanka Ammar

Quraanka waxa uu leeyahay Tobanka Ammar loox dhagax ah ku qoran ahaayeen calaamooyinkii Ilaah isaga qudhiisa ka yimid. Laakiin maxay ahaayeen ammarradani? Waxaa halkan lagu soo bandhigayaa dhab ahaantii ka yimid Buuggii Baxniintii Tawreedka Muuse (NNKH) lagana sameeyey Alwaaxdii. (Waxaan kuugu dari doonaa tirada oo keliya si aad u tirin kartid ammarrada)

Markaasaa Rabbigu erayadan oo dhan ku hadlay, isagoo leh,

“Anigu waxaan ahay Rabbiga Ilaahaaga ah, oo kaa soo bixiyey dalkii Masar iyo gurigii addoonsiga.

1 Aniga mooyaane ilaahyo kale waa inaanad lahaan.

2 Waa inaanad samaysan sanam xardhan, ama wax u eg waxa samada sare jira, ama waxa dhulka hoose jira, ama waxa biyaha dhulka ka hooseeya ku jira. 5 Waa inaanad iyaga u sujuudin, ama u adeegin, waayo, aniga oo ah Rabbiga Ilaahaaga ah waxaan ahay Ilaah masayr ah, oo xumaantii awowayaasha waxaan soo gaadhsiinayaa carruurtooda tan iyo farcanka saddexaad iyo kan afraad oo kuwa i neceb, 6 oo waxaan u naxariistaa kumanyaal ah kuwa i jecel oo amarradayda xajiya.

3 Waa inaanad magaca Rabbiga Ilaahaaga ah si been ah ugu hadal qaadin, waayo, Rabbigu eedlaawe u haysan maayo kii magiciisa si been ah ugu hadal qaada.

4 Xusuuso maalinta sabtida, inaad quduus ka dhigto. 9 Lix maalmood waa inaad hawshootaa, oo aad shuqulkaaga oo dhan qabsataa, 10 laakiinse maalinta toddobaad waa maalin sabti u ah Rabbiga Ilaahaaga ah, oo waa inaanad shuqul qaban, adiga, ama wiilkaaga, ama gabadhaada, ama addoonkaaga, ama addoontaada, ama xoolahaaga, ama qariibka irdahaaga ku jira; 11 waayo, Rabbigu lix maalmood buu ku sameeyey samada, iyo dhulka, iyo badda, iyo waxa dhexdooda ku jira oo dhan, kolkaasuu nastay maalintii toddobaad, sidaas daraaddeed ayaa Rabbigu u barakeeyey maalintii sabtida ahayd oo quduus uga dhigay.

5 Aabbahaa iyo hooyadaa maamuus, in cimrigaagu ku dheeraado dhulka Rabbiga Ilaahaaga ahu ku siiyo.

6 Waa inaanad qudh gooyn.

7 Waa inaanad sinaysan.

8 Waa inaanad waxba xadin.

9 Waa inaanad deriskaaga marag been ah ku furin.

10 Waa inaanad damcin guriga deriskaaga, waa inaanad damcin naagta deriskaaga, ama addoonkiisa, ama addoontiisa, ama dibigiisa, ama dameerkiisa, ama waxa deriskaagu leeyahay oo dhan.

Oo dadkii oo dhammuna way wada arkeen onkodkii iyo hillaacii, iyo codkii buunka, iyo buurtii qiiqaysay; oo markii dadkii arkay ayay gariireen, oo meel fog istaageen.” Baxniintii 20: 1-18

Inta badan waxa ay u muuqataa in dad badan oo naga mid ah oo ku nool dalalka cilmaani iloobeen in kuwanu waxay ahaayeen ammarradiisa. Iyagu ma ay ahayn talooyin. Iyagu ma ay ahayn talo bixin. Iyagu ma ay ahayn gorgortan. Waxay ahaayeen ammaro loo baahan yahay in loo ahaado mudeec – In ay soo gudbiyaan si ay u raacaan. Waxay ahayd shareecada.  Oo reer binu Israa’iil waxay ku jireen cabsidda quduusnimadda Ilaah.

Dhaqanka la aqbali karo ee mudeecnimo

Laakiin su’aal muhiim ah ayaa weli hadhsan. Intee in le’eg ama intee ammaro ayeey ahaayeen in ay raacaan? Qaybahan soo socda waxay soo dageen in yar ka hor Bixinta Tobanka Ammar

…oo ay yimaadeen cidladii Siinay ayay teendhooyinkoodii cidladii ka dhisteen, oo reer binu Israa’iil halkaasay degeen buurta horteeda. 3 Muusena kor buu ugu tegey Ilaah, markaasaa Rabbigu buurta uga yeedhay isagii, oo wuxuu ku yidhi, Yacquub reerkiisa waxaad ku tidhaahdaa sidan, reer binu Israa’iilna ku dheh, 4 Idinku waad aragteen wixii aan ku sameeyey Masriyiintii, iyo sidii aan idiinku soo qaaday gorgorro baalashood, oo aan idiin soo kaxaystay. 5 Haddaba sidaas daraaddeed, haddaad daacad ahaan ii addeecaysaan, oo aad axdigayga dhawraysaan, de markaas waxaad ahaan doontaan dad hanti iiga ah dadyowga oo dhan, waayo, dhulka oo dhan anigaa iska leh. ( Baxniintii 19: 2-5 )

Oo qaybtan waxaa la soo dejiyey oo kaliya ka dib markii Tobanka Ammar

Markaasuu (Muuse) wuxuu qaaday kitaabkii axdiga, oo wuuna akhriyey iyadoo ay dadkii maqlayaan. Oo waxay yidhaahdeen, “Kulli wixii Rabbigu ku hadlay waannu yeeli doonnaa oo waannu addeeci doonnaa.” (Baxniintii 24:7).

buugga uga dambeeya ee Tawreedka (waxay yihiin shan) taasoo ah fariin ugu dambaysay ee Muuse, ayuu soo koobay addeecnimada sharciga sidatan.

Rabbigu waa nagu amray inaannu samayno qaynuunnadan oo dhan oo aannu wanaaggayaga aawadiis weligayo uga cabsanno Rabbiga Ilaahayaga ah, inuu nolosha noogu daayo siday maanta tahay. 25 Oo waxay inoo ahaanaysaa xaqnimo haddaynu dhawrno oo aynu amarkan oo dhan ku samayno Rabbiga Ilaaheenna ah hortiisa, siduu inoogu amray, in xaqnimo aannu leennahay noqon doonaa.(Sharciga Kunoqoshadiisa 6: 24-25 )

Helitaanka Xaqnimadu

Halkan muuqataa eraygan ‘xaqnimo’ mar kale. Waa erey aad muhiim u ah. marka hore waxaan ku arkay Calaamaddii Aadan markii Ilaah ku yidhi Caruurtii Aadan (naga!):

“Banii aadanoow! Waxaan idiin soo dejinay dhar astura xumaantiina (Cawrada) iyo labis (xarago) dharka dhawrsashada yaase khayr roon, kaasina waa Aayaadka Eebe inay dadku wax xusuustaan” [Sura t Al-Acraaf 7:26]

Haddaba, waxaan ku aragnay in Calaamadii 2 ee Ibraahim markii Ilaah isaga wiil u ballanqaaday, iyo Ibraahim (NNKH) uu aaminay ballanqaadkii oo waxaa ka dibna oranayaa

Oo Rabbiga wuu rumaystay; Ilaahna taas wuxuu ugu tiriyey xaqnimo. (Bilowgii 15:6)

(Fadlan arag Calaamada 2 ee Ibraahim sharaxaadeedda buuxda ee xaqnimadda).

Haddaba halkan iyada oo loo marayo sharciga waa waddada lagu heli karayo xaqnimadda maxaa yeelay sida uu leeyahay “haddii aynu nahay si taxaddar leh u hogaansamo sharciga oo dhan taas … in inoo ahaanaysaa xaqnimodoon” (Sharciga Kunoqoshadiisa 6:25 )

Laakiin xaalada inaad xaqnimo helnaa waa mid daran. Waxa uu leeyahay waxaan u baahan nahay in ‘aan mudeec u ahaano sharcgaan oo dhan‘ ka dibna kaliya aan helno xaqnimo. Tani waxay ina xusuusinaysaa Calaamadda Aadan. Waxay qaadatay hal fal oo caasinimo ah keliya in Ilaah uu xukumo oo iyaga ka soo saaro Jannada. Ilaah ma uusan sugin dhowr jeer falal caasinimo oo ay ku kacaan. Waa isku mid xaaskii Luudh Calaamadda Luudh. Si aad u caawisaa dhab ahaantiina fahamtaan halista ay leedahay tani Waxaan ku lifaaqay halkan qaybahan badan ee Tawreedka ah in ay ku adkaysato in heerkan saxda ah ee addeecidda idiin kaxaysa xagga Sharciga ee loo baahan yahay.

Ina keena aynu ka fikirnee waxa taasi ka dhigan tahay. Mararka qaarkood koorsooyinkii jaamacadda aan ka soo qaatay, professorku waxa uu na siiyaa su’aalo badan (Tusaale ahaan 25 su’aalaha) imtixaankana oo markaas loo baahan yahay oo kaliya qaar ka mid ah su’aalaha aan ka doorano si aan uga jawaabno. Sidaas awgeed, waan kari karnaa, tusaale ahaan, dooro 20 su’aalood oo ka mid ah 25 ka su’aalood si aad uga jawaabto imtixaanka. Sidaas waxaa laga yaabaa in qof uu u arko hal su’aal mid aad u adag oo uu dooran karaa in uu ka boodo su’aashaas laakiin arday kalena uu ka heli karo su’aal kale mid ku adag oo uu ka gudbi doono su’aashaan. Ay saamayn doonaa, waxa keliya oo aan samaynaynaa 20 ka mid ah 25 ka su’aalood ee aan ka doorano. Sidan professorka ayaa ka dhigay imtixaanka mid inoo sahlan.

Dadka badankooda ayaa la sima Tobanka Ammar ee Sharciga si la mid ah. Waxay u malayn in Ilaah, ka dib markuu siiyay Tobanka Ammar, loogu tala galay, “Iskudayga shan ka mid ah doorashadaada Tobankan”. Laakiin maya, tani ma ahan sida la siiyey. Waxay ahaayeen in ay fuliyaan oo ay raacaan DHAMAAN qaynuunnadii, ma ahan oo keliya qaar ka mid ah oo noqdaan dookhooda. Kaliya in ay ilaaliyaa Sharciga oo dhan waxay ka dhigan tahay in ‘noqday xaqnimadooda.

Laakiin maxaad dadka qaar Sharciga daweeyaan sidan oo kale? Maxaa yeelay, sharcigu waa mid aad u adag in la raaco, gaar ahaan tan iyo markii tani ma ahan oo kaliya maalin qudha laakiin ay tahay noloshaada oo dhan. Sidaas darteed waa ay fududahay in aan khiyaano nafteena iyo aan hoos u dhigto qawaaniinta. Fadlan hubi ammarradiisa mar kale iyo adigoo naftaada weydiinaaya, “Oo ma dhawri karaa kuwaan? Dhamaantood? Maalin walba? Aannan ku guuldareysanaynin?” Sababta aan u baahanahay in aan su’aashan weydiinno nafteenna waa maxaa yeelay Tobanka Ammar ayaa weli jira oo loo baahan yahay in aan samayno. Ilaah ma joojin iyaga xitaa sida nebiyada kale (Oo ay ku jiraan Nabi Ciise Masiix iyo Nabi Maxamed –NNKH – eeg halkan) ay yimaadeen ka dib markii Muuse (NNKH). Tan iyo kuwanu waa ammarradii aasaasiga ahaa oo la xaajoonaya sannamyadda, caabudidda Ilaah keli ahaantiis, sinaysanin, xadin, dilin, been sheegin, iwm. Waxay yihiin wakhti aan xaddidnayn oo aan marnaba la burin karayn. Qofna ma uu uga jawaabi karto qof kale – wuxuu uun u jawaabi karaa nafsaddiisa keliya. Oo isna wuxuu u jawaabi doonaa Maalinta Qiyaamaha Ilaaheey hortiis. “Ma aan u xajiyey ammarradii si buuxda?”

Dhamaan – muhiimadda Su’aasha Ilaah hortiis

Sidaas daraaddeed waxaan waydiin doonaa su’aal, fududayn doonaa dhinaca Sharciga Kunoqoshadiisa 6:25 sidaas awgeed waa mid shakhsi ah oo waad ka jawaabi kartaa naftaada. Iyadoo ku xidhan sida aad uga jawaabto bayaankan sharciga ku salaysan, Sharciga oo u dhaqma siyaabo kala duwan. Sidaas aawadeed si taxadar leh u malee oo ka dibna dooro jawaabta aad u malaynayso in aad tahay mid run adiga kaa sheegaysa. Riix jawaabta ku khusaysa.

Kayimid Tawreedka…

Rabbigu wuxuu igu amray inaan qaynuunnadayda oo dhan iyo cabsanno Rabbiga Ilaahayaga ah, oo sidaas daraaddeed anigu had iyo liibaani laga yaabo oo lagu hayn nool, sida uu yahay kiiska maanta. Oo waxaan ahaa si taxaddar leh u hogaansamo sharcigaas oo dhan Rabbiga Ilaahiinna ah hortiisa, siduu igu amray, iyo in ay xaqnimadaydii ahayd noqon doonaa.”

Haa – tani waa run anniga ah.

Maya – anigu ma aannan addeecin dhamaan iyo taasoo tani aysan run anniga iga sheegaynin.

Calaamadda 1 ee Muuse: Iidda Kormaridda

Waxaa hadda laga joogaa muddo 500 sano tan iyo wakhtigii Nabi Ibraahim (NNKH) iyadoo ahayd muddo ku saabsan 1500 BC. Ka dib markii Ibraahim dhintay, Faraciisii iyada oo loo marayo wiilkiisii Isxaaq, hadda loo yaqaan reer binu Israa’iil, ayaa noqotay tiro badan oo dad ah, laakiin sidoo kale ayaa addoommo ku noqdeen dhulkii Masar. Tani waxay dhacday, maxaa yeelay,Yuusuf, awoowihiisii–weynaana uu ahaa Ibraahim (NNKH) waxaa loo iibiyey sidii addoon oo kale dhulkii Masar iyo markaas, sano ka dib, qoyskiisana isagii la mid noqdeen. Tan waxaa lagu sharaxay dhamaanteed sida ku qoran Bilowgii 45-46 – Buuggii koowaad ee Muuse ee ahaa Tawreedka.

Haddaba sidaas daraaddeed waxaan u timid calaamaadka Nabiga kale oo weyn – Muuse (NNKH)- kaasoo lagu sheegay Kitaabka labaad ee Tawreedka, loo yaqaan Baxniintii maxaa yeelay, waa cadayn sida Nebi Muuse (NNKH) keenaysaa in reer binu Israa’iil Masar ka soo baxaan. Muuse (NNKH) ayaa lagu amray in uu, oo uu Rabbigu ku amray in uu la kulmo Fircoonka Masar iyo waxa ayna keentay tartanka u dhexeeya Muuse (NNKH) iyo saaxiriintii Fircoon. Tartankani ayaa soo saaray sagaalkii belaayo ama masiibooyinkii caanka ahaa ee Fircoon oo ay ahaayeen calaamooyinkiisii. Laakiin Fircoon uma uusan gudbin naftiisii doonista Ilaahiisa oo waxa uu ku caasiyay Alle calaamadahaan.

Belaayadii 10aad

Markaasaa Ilaah uu keenay cabsida belaayadii 10aad (masiibo). Halkaa marka ay marayso Tawreed siinayaa qaar ka mid ah diyaarinta iyo sharaxaad ka hor inta cudurka 10aad ka yimaado. Quraanka ayaa sidoo kale waxaa loola jeedaa in ay marayso qaybo ka mid ah aayadan ee soo socda

Waxaan dhab u siinay (Nabi) Muuse sagaal Aayadood (Mucjiso) oo cad cad ee warso Binii Israa’iil markuu u yimid oo ku yidhi Fircoon waxaan kuu malayn Muusow mid la sixray.

Wuxuuna yidhi (Nabi Muuse) waad ogtahay inuusan soo dejinin kuwaan waxaan Eebaha Samooyinka iyo Dhulka ahayn iyagoo xujooyin ah, anna waxaan kuu malayn Fircoonoow mid la halaagi. (Suurat Al-Israa 17:101-102)

Sidaas Fircoon waa ‘lagu baabbi’in’. Laakiin sida waxaa tani u dhacaysaa? Ilaah baa burburintii la soo dhaafay siiyey siyaabo kala duwan. Dadkii Wakhtigii Nuux waxaa ay ku qaraqmeen daadkii adduunka oo idil, iyadoo Xaaskii Luudh waxay noqotay tiir cusbo ah. Laakiin baabba’an waxa uu ahaan doonaa mid ka duwan, maxaa yeelay, waxaa sidoo kale ay aheyd inuu noqdo Calaamad dadyowga oo dhan – Calaamad Wayn. Sida Quraankuna leeyahay

Wuxuuna tusiyey (Nabi Muuse) Aayad wayn. Wuuse beeniyey oo caasiyey (Fircoon) (Suurat An-Naazicaat 79: 20)

Waxaad ka akhrisan kartaa sharaxaadkii Belaayadii 10aad ee Baxniintii Tawreedka lifaaqan halkan oo waanan rajaynayaa inaad sidaas samayn sababtoo ah waa cadeeymo aad u dhameystiran, iyadoona kaa caawin doontaa in si fiican aad u fahamtid sharaxaada hoose.

Iidda Kormaridda Wanka laga badbaadshay dhimashada

Qorniinkani wuxuu inoo sheegaysaa in burburinta la Xukumay ee Ilaah ahaa in wiil kasta oo curad ahaa inay u dhintaan habeenkaas marka laga reebo kuwa jooga guriga kuwaasoo neef baraar ah loogu soo allabaryey oo dhiiggiisa lagu rinjiyeeyey albaabka gurigaas. Baabba’a Fircoon, haddii uusan addeecin, noqon lahayd in wiilkiisa iyo kii dhaxalka lahaa uu dhiman doono. Oo guri kasta Masar lumin lahaa wiilkiisa curadka ah – Haddii aysan soo gudbin allabari wan yar oo rinjiyaynta neefka dhiiggiisa ku xardhin aqalka tiirarkiisa. Sidaas bay Masar ku wajahday musiibo qaran.

Laakiin guryaha halkaas neef baraar ah loogu soo allabaryi jiray oo dhiiggiisana rinji ahaa oo albaabka tiirarkiisa lagu xardhay, ballanqaadkii ahaa in qof kasta noqon lahaa ammaan. xukunka Ilaah ayaa ka gudbi lahaa gurigaas. Sidaas daraaddeed ilaa maantadan la joogo oo calaamad ayaa la yidhaahdaa Kormaridda (Tan iyo markii dhimashadii gudubtay guryihii oo idil halkaas oo dhiig wan lagu rinjiyeeyay albaabkoodii). Laakiin kee buu u ahaa dhiiggii ku dul sharaxnaa albaabka calaamad? Tawreedku wuxuu inoo sheegayaa:

RABBIGU wuxuu Muuse ku yidhi… “… Aniga ayaa ah RABBIGA. Dhiigga [wanka Kormaridda] waxay noqon doontaa calaamo idiin ahaan guryihiina meesha aad joogto; oo markii aan dhiigga arko, waan iska kiin kor mari doonaa. (Baxniintii 12:13)

Sidaas daraaddeed, in kastoo RABBIGU uu eegayay dhiigga ku dul sharaxan albaabka, oo markuu arkay Isagu oo waa uu iska mari lahaa, dhiiggoodu Isaga uma ahayd Calaamad. Waxa uu sheegay in dhiiggu uu ahaa ‘calaamad idiin ahaatay’- dadka. Oo kordhis ahaan waa calaamad u suganaatay dhammaanteen kuwa akhriya cadayntan Tawreedka. Sidaas aawgeed sidee bay inoogu tahay Calaamad? Ka dib markii ay dhacdadan ku dhacay RABBIGU wuxuu iyagii ku amray inay:

Dabaaldeg maalintan sida oo amar daa’imis ah ka ab inuu yimaado. Marka aad dalka ku soo galaan… dhawrtaan oo xafladan… Waa allabarigii Kormaridda RABBIGA u ah (Baxniintii 12:27)

Iidda Kormaridda Bilowday Kalaandharka Yuhuudda

Sidaas daraaddeed reer binu Israa’iil oo la amray in ay u dabaal degaan Kormaridda isla maalintaas sanad kasta. Tirsiga taariikhda reer binu Israa’iil waa ka duwan yahay wax yar kan reer galbeedka, si maalinta sannaddii isbedel yar sanad kasta haddii aad u eegtid Kalaandharka reer Galbeedka, aad u la mid ah sida Ramadaanka, sababta oo ah waxay ku salaysan tahay ka duwanaasho sano dhererka, guuro sanad walba Kalaandharka reer Galbeed. Laakiin ilaa maantadan la joogo,weli 3500 sano ka dib, dadka Yuhuudda way sii wadaan in ay sannad walba u dabaal degaan Kormaridda sannad walba xasuusta dhacdadan laga soo bilaabo wakhtiga Muuse (NNKH) anagoo addeecsan amarka ka uu bixiyey kadibna RABBIGA uu ku bixiyey Tawreedka.

Muuqaal laga bilaabo maalinta casriga ah marka wanan yaryar oo badan oo lagu gowracay dabaal dega Kormaridda Yuhuudda ah ee soo socda
Muuqaal laga bilaabo maalinta casriga ah marka wanan yaryar oo badan oo lagu gowracay dabaal dega Kormaridda Yuhuudda ah ee soo socda

Halkan waa sawir – maalmaha casriga ah ee dadka Yuhuudda gawrici baraar Kormaridda soo socda. Waxa ay la mid tahay dabaal dega ciida.

Oo aan raadraacno dabaal degan taariikhdeeda waxaan xaqiijin karnaa la soco karo wax arrin aan caadi ahayn. Waxaad ku arki karnaa Injiilka (Injiil) halkaas oo ay ku diiwaan faahfaahinteeda qabashadii iyo maxkamadayntii Nabi Ciise Masiix (NNKH):

“Sidaa aawadeed Yuhuuddii waxay keentay Ciise Masiix…gurigii taliyaha Romaanka [Bilaatos]…si looga fogaado wasakh oo rasmi ah aawadeed Yuhuuddu kama soo geli doonaan hoyga; waxay doonayeen in ay awoodaan in Kormaridda wax ay cunaan“…[Bilaatos ] ayaa u sheegay in [hoggaamiyayaasha Yuhuudda] “… Laakiin waa caadadiinii in aan idiin sii daayo hal maxbuus markiiba wakhtiga Kormaridda. Ma rabtaa in aan idiin sii daayo ‘boqorka Yuhuudda’? [I.e. Masiixa]” Waxay dib ugu qayliyeen, “Maya isaga maya…”(Yooxanaa 18:28, 39-40)

Haddii si kale loo dhigo, Ciise Masiix (NNKH) waa la xiray oo loo diray in la khaarajiyo dil maalintii Iidda Kormaridda ee kalaandharka Yuhuudda. Haddaba haddii aad xusuusataan ka timid Calaamad 3 ee Ibraahim, mid ka mid ah darajooyinka Ciise la siiyey isaga uuna siiyey Nebi Yaxya (NNKH) ee ahayd

Maalintii labaad Yooxanaa wuxuu (i.e. Yaxya) arkay Ciise (i.e. Ciise) soo socda isaga xaggiisa ku arkay oo wuxuu ku yidhi, “Bal eeg, Wanka Ilaah, kan qaada dembiga dunida. Tani waa mid ka mid ah waxaan xaalkan aan idhi ‘Nin Kan iga daba imanayaa waa iga horreeyey waayo, hortay buu jiray'”.(Yooxanaa 1:29-30)

Ciise Masiix (NNKH) Canbaareeyeen Maalintii Kormaridda

Oo halkan aan ku aragnaa aqoonsiga gaar ahaaneed ee Calaamadan. Ciise Masiix(NNKH),ee ‘Wanka Ilaah’,waxaa loo diray qaarajin dil fulineed (allabarigii) ahaa isla maalintaas in Yuhuudda oo dhammi ee nool markaas (Sanadkii 33 AD ee kalaandharka reer Galbeedka) ayaa ku allabaryaya neef baraar ah oo xasuusta ah Iiddii Kormaridda ugu horeysay in uu ka dhacay 1500 sano ka hor. Tani waa sababta dabaal dega Kormarista sida caadiga ah dhacdaa sanad kasta in todobaadkii la mid ah sida Easter – xusidda ku dhaco Ciise Masiix – Maxaa yeelay, Ciise Masiix (NNKH) loo diray allabari isla maalintaas.(Easter oo cashada Iidda Kormaridda ma ahan isku mid taariikhda isla saxda ah sababtoo ah jadwalka taariikhda Yuhuudda iyo reer galbeedka ay leeyihiin siyaabo kala duwan oo la qabsado dhererka sanadka, laakiin waxa ay inta badan dhacaan isku todobaad mar walba).

Haddaba waxa aad qabtaa in daqiiqad ah oo ku saabsan waxa ‘calaamadahu’ samayan karaan. Waxaad ka arki kartaa calaamadaha qaar ka mid ah hoos halkan.

Signs
Maxaad samayn karaan ‘calaamadahu’? Waxay yihiin tilmaamo in maskaxda si ay u sameeyso fekero wax kale

Markii aan calaamad ka mid ah ‘dhaladii iyo lafo’ arko waa in la sameeyo laguna fekero dhimasho iyo halis. Calaamadda ah ‘dedan oo Dahabiga ah’ waxaa u malaynay in la sameeyo kuna fekirno McDonalds. Calaamadda ah ‘√’ ee Bandana ciyaaryahanka tenniska ciyaara Nadal ee waa calaamadda shirkada Nike. Nike waxay doonaysaa in aan ku fikirno markii aan aragno calaamadan ciyaar yahankan Nadal. Haddii si kale loo dhigo, Calaamadaha jira tilmaamo in qofku maskaxda ku soo toosiyeen fikirkeena in shayga la doonayo. Calaamadan ee Muuse (NNKH) waa Ilaah oo na siiyey calaamada. Muxuu uu calaamad innoo siin? Hagaag calaamadan, iyadoo waqtiga cajiib baraar la allabaryi jireen maalinta la mid ah sida maalinti Ciise Masiix waa in ay ahaadaan tilmaame ah in allabariga Ciise Masiix (NNKH).

Thinking
Iidda Kormaridda waa ‘Calaamad’ iigu in ay farta ku fiiqay in allabariga Ciise Masiix.

Waxaa ka shaqeeya maskaxda sida waan muujiyey jaantuska halkan igu saabsan. Calaamadda waxaa jiray in ay ii tilmaami siintii Ciise Masiix. Kormariddii kowaad ee hore wananka ayaa lagu allabaryi jiray oo dhiigga lagaga miiro iyo iyadoo la faafin jiray dhiigaas si dadka ay u noolaadaan. Oo sidaas, Calaamaddan ayaa tilmaamaya in Ciise Masiix waa inoo sheegaysaa in uu, “Wanka Ilaah’, ayaa sidoo kale la siiyey si uu u dhinto si aan nolosha u heli karno.

the sign of the sacrifice of abraham
Allabariggii wiilkii Ibraahim ahayd in ay noo tilmaanto ku fikirkeenna Ciise Masiix

Waan aragnay in Calaamada 3 ee Ibraahim in meeshii Ibraahim (NNKH) lagu imtixaamay waxay allabariga wiilkiisa waxay ahayd Buurta Moriyaah. Laakiin neef baraar ah oo wakhtigii dambe ayaa lagu allabaryey meeshii wiilkiisa. Wan ayaa dhintay si uu wiilkii Ibraahim u noolaado. Buur Moriyaah waxay ahayd isla meeshii halkii Ciise Masiix (NNKH) loo siiyey allabariga. Taasi waxay ahayd Calaamad in aan ku fekirno in Ciise Masiix (NNKH) si ay u loo siiyay allabarigii laguna fiiqayo meeshaas. Halkan Calaamaddan ee Muuse waxaan ka heli tilmaamaha kale si ay u dhacdo xaflad la mid ah – loo siinayo Ciise Masiix (NNKH) allabari – tilmaamayo maalinta kalandharka taariikheed ee allabariga Iidda Kormaridda. Allabari wan ayaa mar kale loo isticmaalaa in lagu tilmaamo in ay dhacdo dhacdo isku mid ah. Waa maxay sababtu? Waan sii wadi doonaa calaamada xiga ee Muuse si aan waxgarasho dheeraad ah aan uga helnaa. Calaamaddani waa bixinta ee Sharciga ee Mount Sinai.

Laakiin in aan dhammayno calaamaddan, maxaa ku dhacay Fircoon? Sida aan ka akhrin karno qayb ka mid ah Tawreedka, isagu ma uu u fiirsan digniinta iyo wiilkiisa curadka ahaa (dhaxalka) habeenkaas dhintay. Sidaas daraaddeed ayuu ugu dambeyntii u ogolaaday in ay reer binu Israa’iil ka tagaan Masar. Laakiin markaasuu bedelay fikirkiisii oo uu isqoomameeyey oo raacdaystay ilaa ay ka yimaadeen Badda Cas. Wuxuu RABBIGU ka dhigay reer binu Israa’iil inay dhex maraan badda laakiin fircoon oo ay la socdaan isaga iyo ciidankiisii ku maanshaynay khasaaro. Sagaalka belaayo ka dib, dhimashada Kormaridda, iyo khasaaraha ciidanka, Masar ayaa waxaa si weyn u gaaray dhaawac wayn dhimay oo aysan mar dambena dib u helin awoodii ugu horreeyey ee dunida. Ilaah baa iyada xukumay.

Calaamada 3 ee Ibraahim: Allabari

Nebigii weynaa, Ibraahim (NNKH) ayaa loogu ballan qaaday wiil Calaamadihii hore. Sidoo kale Ilaah baa dhawray inuu ballankiisii fuliyay. Dhab ahaantii Towreedku waxa uu sii waday qisooyinkii Ibraahim (NNKH) si ay u sharxaan sida uu laba wiil ku helay, in Bilowgii 16 Tawreedka ayaa inoo sheegayaa sidee buu wiilkiisa Ismaaciil ku helay, kulana Xagar iyo kadib Bilowgii 21 sheegayaa sida uu wiilkiisii Isxaaq uu ku helay kulana Saarah oo muddo garaysa 14 sano ka dib. Nasiibdarro aqalkiisa khaas ahaan, tannina waxay keentay in tartan u dhexeeyay labada haweenka ah, Xagar iyo Saarah, iyadoo ku dhamaatay in Ibraahim uu diray Xagar iyo wiilkeeda meel shishe. Waxa aad ka akhrin kartaa halkan sida tanni u dhacday iyo sida Ilaah ugu barakeeyey Xagar iyo Ismaaciil habab kale.

Allabariga Nebi Ibraahim: Aasaaska Ciidul Adxa (Eid al-adha)

Sidaas aawadeed hal wiil oo keliya ayaa ku hadhay gurigiisa Ibraahim (NNKH) waxaa soo foodsaaray kulan tijaabo u ahaa laakiin waa mid innoo furaysa isfahamkii weynaa ee Jidka Toosan. Fadlan akhri qisooyinkii ka yimid Tawreed iyo Quraanka kuna saabsanaa imtixaanka allabariga ee wiilkiisa halkan. Sheekadan ka timid Kutubta waa sababta loo xusaa Ciidul Adxa. Laakiin tani ma’ahan oo kaliya dhacdo taariikhi ah. Waa mid dheeraad ah.

Waxaan ka arki karnaa qisooyinka ku suganyahay Kutubta in tani ay tahay tijaabo loogu talagalay Ibrahim (NNKH), laakiin waa in ka badan intaas oo kaliya. Maadaama uu yahay nebi imtixaamkanina sidoo kale waa calaamad innaga laynoogu talagalay, si aan u barano wax badan oo ku saabsan daryeelka Ilaah ee uu inoo hayo. Sidee bay tani inoogu tahay Calaamad? Fadlan fiiro gaar ah u lahoow magaca uu Ibraahim siiyay meesha halkii wiilkiisa lagu gowraci lahaa. Tani waa qayb ka mid ah Tawreedka waxaa halkan ku cad si aad u akhrin kartaan si toos ah.

Markaasaa Ibraahim indhihiisii kor u taagay, oo wax fiiriyey, oo wuxuu dabadiisa ku arkay wan geesaha kayn kula jira. Markaasaa Ibraahim tegey oo wankii soo kaxeeyey, oo wuxuu u bixiyey allabari guban meeshii wiilkiisa. Ibraahimna meeshaas wuxuu u bixiyey Yehowah Yireh; xataa ilaa maanta waxaa la yidhaahdaa, Buurta Rabbiga ayaa lagu arki doonaa. (Bilowgii 22:13-14).

Sidaas aawadeed Ilaah baa siiyey wan si aan wiilkiisa loo gowricin. Laakiin bal arag magaca Ibraahim siiyey meeshaas. Magiciisiina wuxuu u bixiyey ‘Rabbigu wuxuu ku siin doonaa’. Magacaasi ma ficil la soo dhaafay baa, mid jooga miyaa ama mid soo socda oo aan la gaarin? Waxaa si cad ugu sugan waqti mustaqbalka ah. Oo xitaa si cad u cadeeynaysa oo celisna u ah soona socota “… Waxaa la siin doonaa”. Mar kale tani waa fal mustaqbaleed iyadoo sii eegaysa waxa soo socda – mustaqbalka. Dadka intooda badan waxay qabaan in Ibraahim uu tilmaamayay wankii oo laga soo qabtay kaynta loogu allabariyay meeshii wiilkiisa. Laakiin marka Ibraahim magacaabo meesha wanku horeba waa u dhintay, allabariyay oo la gubay. Haddii uu Ibraahim ku fikirayo wanka – horeba u dhintay, loo allabariyay oo la gubay – waxaa uu ugu yeedhi lahaa ‘Rabbigu wuu ku siiyay‘, taas micnaheedu waxa weeye ficil la soo dhaafay. Oo warbixintu waxay akhriyi lahayd ‘Oo ilaa maantadan la joogo waxaa la yidhaahdaa buurta Rabbiga loo bixiyay’. Laakiin Ibraahim si toos ah ayuu magac u siiyay fal mustaqabal soo socda leh oo sidaas daraadeed ma uusan ku fikirayn wankii horeba u dhintay oo lagu allabariyay.

Sidaas aawadeed muxuu ku fikirayay oo ku saabsanayd ka dibna? Haddii aan baadigoobno wax fikrad siin ah waxaan arki in meesha ay ahayd halkii uu Ilaah ugu sheegay Ibraahim in uu aado markii ugu horaysay ee caalamadan ay ahayd:

Kadib Ilaah baa ku yidhi,”Markaasuu ku yidhi, hadda kaxee wiilkaaga keligiis ah, kan aad jeceshahay, oo ah Isxaaq, oo u kac dalka Moriyaah; oo halkaas isaga sida allabari la gubo ku dul bixi buuraha middood oo aan kuu sheegi doono” (v.2)

Tani waxay ka dhacay ‘Moriyaah‘. Oo waa meeshee halkaasi? Inkastoo ay ahayd meel cidla ah wakhtigii Ibraahim ee (2000BC), kun sano ka dib (1000 BC) Boqorkii caanka ahaa ee Dawood (David) ayaa ka aasaasay magaalada Yeruusaalem, iyo wiilkiisii Suleiman (Sulaymaan) halkaas ka dhisay meel macbudka ah. Waxaan ka akhrinay Kitaabka Quduuska ah oo arrintan ku saabsan:

Markaasaa Sulaymaan bilaabay inuu gurigii Rabbiga Yeruusaalem ka dhiso oo ka dul dhiso Buur Moriyaah oo ahayd meeshii Rabbigu ugu muuqday aabbihiis Daa’uud (Taariikhdii Labaad 3:1)

In si kale loo dhigo, ‘Buurta Moriyaah’ wakhtigii Ibraahim (Oo ka dib Muuse) waxay ahayd buur sarre oo go’doon cidla ah laakiin 1000 sano ka dib Dawood iyo Suleiman waxay noqotay Yeruusaalem (al Quds), bartamaha iyo caasimadda reer binu Israa’iil, halkaas oo ay ka dhiseen macbuudka ILAAH. Oo ilaa maantadan la joogo waxay u tahay meel quduus ah dadka Yuhuudda.

Ciise Masiix iyo Allabariga lagu sameeyay Buurta Moriyaah

Oo halkan waxaan ka heli doonaa si toos ah xiriirka u dhexeeyaa dhicidaan ee allibariga Ibraahiim, iyo Ciise Masiix (NNKH) iyo Injiilka. Waxaan aragnaa xiriirkan marka aan og nahay magaca ku saabsan Ciise. Ciise waxa uu lahaa magacyo badan oo isaga la siiyey. Dabcan kan aadka loogu yaqaanay waa ‘Masiix’ (taasoo sidoo kale loo yaqaan ‘Masiixa’). Laakiin waxaa jira magac kale oo la siiyey isaga kaasoo ah mid aad muhiim u ah. Waxa kan waxaynu ku aragnaa Injiilka markii nebi Yaxya (Yooxanaa Baabtiisaha uu Injiil) ku yiri:

Maalintii labaad Yooxanaa wuxuu (Yaxya) arkay Ciise (Ciise) soo socda isaga xaggiisa ku arkay oo wuxuu ku yidhi, Maalintii labaad Yooxanaa wuxuu arkay Ciise oo ku soo socda, oo wuxuu yidhi, Bal eega Wanka Ilaah ee dembiga dunida qaadaya. 30 Kanu waa kii aan idhi, Waxaa iga daba imanaya nin iga horreeyey, waayo, hortay buu jiray. (Yooxanaa 1: 29-30)

Muhiim ah, laakiin midka aan sidaas loo aqoon magacaasi ee Ciise (NNKH), uu siiyey Yaxye wuxuu ahaa ‘Wanka Ilaah”. Haddaba ka fiirsada dhamaadka nolosha Ciise. Halkii lagu xidhay oo lagu xukumay dilka? Waxay ahayd Yeruusaalem (Taasoo sida aan ku aragnay waa isku mid sida ‘Buurta Moriyaah’). Waxaa aad u cad in la sheegay markii la xidhayey in:

Goortuu (Bilaatos) ogaaday inuu (Ciise) ka mid ahaa kuwii Herodos xukumo, wuxuu u diray Herodos, kan qudhiisu Yeruusaalem joogay ayaa ka dhacday Yeruusaalem (= Buurta Moriyaah). (Luukos 23:7)

Dib ugu noqo Ibraahim. Muxuu uu ugu magacaabay meeshaas ficil mustaqbaleed ‘ILAAH wuxuu ku siin doonaa? Wuxuu ahaa nebi iyo isagoo ogaa in wax lagu ‘sii doono’ halkaas. Wakhtigii imtixaankaas, wiilka Ibraahim waa laga badbaadin doono dhimasho marka ugu dambaysa maxaa yeelay wanka ayaa u dhintay halkiisii. Laba kun oo sano ka dib, Ciise waxaa loogu yeedhay ‘Wanka Ilaah’ waana la xiray oo lagu xukumay dil isla goobtii!

Allabarigii ka madax furay Ibraahim Dhimashada

Kanu muhiimad manoogu jiraa? Waxaan xusay sida calaamada Ibraahim ay ku dhamaanayso. Aayada 107 Quraanku uu leeyahay in Ibrahim (NNKH)

‘Oo waxaana u soo furtay allabari ku weyn’

Maxay ka dhigan tahay in la ‘furtay’? Si aad u bixisaan madax furasho waa in lacag la siiyo qof kuwaasoo loo haysto maxbuus sidaasoo maxbuuska lagu sii dayn karo xabsiga. In uu noqdo mid la ‘furtay’ waxaa loola jeedaa in uu ahaa maxbuus uun (Haa, xataa Nebi weyn!). Maxay ahayd wuxuu maxbuus u ahaa? Allabariga wiilkiisa uu inoo sheegayaa. Wuxuu ahaa maxbuus dhimasho. Inkasta oo uu ahaa nin nebi ah, dhimashada ayaa u haystay maxbuus. Waxaan ka aragnay calaamada Aadan in Ilaah sameeyey Aadan iyo Caruurtiisa (qof kasta – oo ay ku jiraan nebiyada ahaa) dhimanayaan – oo ay haatan ahaayeen maxaabiista dhimashada. Laakiin wanka loogu allabariyay awgiis, Ibrahim (NNKH) waa lagu ‘furtay’ kan. Haddii aad dib u eegto taxanaha ka mid ah Calaamooyinka (Aadan, Qaabiil & Haabiil, Nuux, Ibraahim 1) hadda waxaad arki doontaa in allabariga xoolaha waxaa had iyo jeer ku dhaqma nebiyada. Waxay ogaayeen wax arrintan ku saabsan in laga yaabaa aan illownay. Oo waxaan arki karnaa maxaa yeelay falkan ayaa sidoo kale tilmaamay oo jiheeyay mustaqbalka; Ciise Masiix ‘Wanka Ilaah’ uu yahay, oo wax ku saabsan allabarigan.

Allabariga: Naloo barakeeyay

Oo allabarigii wanka Buurta Moriyaah waxay inoo leedahay muhiimad. Dhamaadka imtixaanka Ilaah waxay u sheegtay in Ibraahim

“…oo ay quruumaha dunida oo dhammu ku barakoobi doonaan farcankaaga, maxaa yeelay, codkaygaad addeecday (Bilowgii 22:18)

Haddii aad ka tirsan tahay mid ka mid ah ‘quruumaha dhulka'(Oo aad adigu aad ku tirsan tahay!) waxaad leedahay xiiso weyn ballankan maxaa yeelay ballankan waxaa leh ka dibna in aad Ilaah isaga qudhiisu ka heli kartaa ‘barako’! Ma in aan qiimo lahayn baa?! Sidee bay xiriirka sheekada Ibraahim iyo Ciise ay innooga dhigi karaan mid barako inoogu jirta? Oo waa maxay sababtu?

Waxaan la soconaa in Ibraahim (NNKH) la ‘furtay’ iyo iyadoo tani laga yaabaa in wax fikrad ah ay naga siiso, laakiin xiriirka furista Ibraahim iyo barakadeenna si fudud lama arkin. Haddaba aan u sii wadi doonaa calaamaadka Muuse oo ay noo caddayn doonaa su’aalahani.

Laakiin halkan waxaan rabaa in aan tilmaamo ereyga ‘Farcankaaga’ halkan waa mid keli ah. Ma’ahan ‘faracyadii’ sida in faracoodii badnaa ama dadyowga. Ballanqaadkii barakaynta ahaa iyada oo ah ‘farcankiisa’ ka yimid Ibraahim ee keli ahaaneed – Keli sida in ‘ayuu’, ma ay dad badan oo ama koox dad ah sida in ‘ay’. Calaamadii Kormaridda ee Muuse hadda naga caawin doonaan si aan u sii fahano.

Calaamada 2 ee Ibraahim: Xaqnimadu

Waa maxay waxa aanu uga baahanahay dhamaanteen Ilaah oo xagiiska ka yimid? Waxaan ku fikiri karnaa jawaabo faro badan in su’aashaas, laakiin Calaamada Aadan waxay ina xusuusinaysaa in marka hore baahideenna ugu weyn waa xaqnimo. Halkaas waxaan ka helnay erayo si toos ah wax laynugu sheegay (Caruurtii reer Aadan).

Banii Aadamow waxaan idiin soo Dejinay Dhar Astura Xumaantiinna (Cawrada) iyo Labbis (Xarago) dharka dhawrsashada yaase Khayr roon, Laakiin dhar xaqnimada – in uu yahay sida ugu fiican. Kaasina waa Aayaadka Ilaah inay Dadku wax Xusuustaan. (Surat Al- Araf 7:26)

Sidaas waa maxay ‘xaqnimo’? Tawreed ah (Sharciga Kunoqoshadiisa 32: 4) waxa uu inoo sheegayaa in Eebe

Anigu waxaan naadinayaa magicii Rabbiga. Idinku weyneeya Ilaaheenna. Isagu waa dhagaxa, shuqulkiisuna waa kaamil, Waayo, jidadkiisa oo dhammu waa caddaalad, Isagu waa Ilaah aamin ah, oo aan xumaan lahayn, Isagu waa xaq, waana caaddil.

Tani waa sawirka Xaqnimada Ilaah siiyey Tawreed. Xaqnimadu waxay ka dhigan tahay in mid  uu yahay kaamil, ma aha jidadkiisa qaar ka mid ama inteeda badan,, laakiin kulli inay kaamil yihiin. Siyaabadiisa xaqa yihiin, mid ma jirin (xitaa in yarna) oo khaldan; oo uu mid qumman yahay. Tani waa xaqnimada iyo sidoo kalena tani waa sida Tawreedku u qeexayo Ilaah. Laakiin maxaan ugu bahaan nahay xaqnimada? Waxaan ka hor boodaynaa qayb ka mid ah Zabur si jawaabta aan u helno. Sabuurka 15 ( qoray Dawood NNKH) waxaan ka akhrisan:

Rabbiyow, bal yaa taambuuggaaga ku fadhiyaya? Oo bal yaa buurtaada quduuska ah degganaanaya? 2 Waa kii si qumman u socda, oo xaqnimo sameeya, Oo qalbigiisa run kaga hadla. 3 Waana kii aan carrabkiisa wax ku xaman, Ama aan saaxiibkiis xumaan ku samayn, Ama aan deriskiisa cay ku soo hadal qaadin, 4 Kii indhihiisu ay nejiska quudhsadaan, Oo isagu murweeya kuwa Rabbiga ka cabsada, Kii hadduu dhaarto oo ay waxyeello ku tahay, aan isbeddelin, 5 Kii aan lacagtiisa u soo bixin korsocod, Ama aan laaluush u qaadan inuu wax yeelo kuwa aan xaqa qabin. Kii waxyaalahaas sameeya weligiis lama dhaqaajin doono. (Sabuurradii 15: 1-5)

Marka waxaa la weydiiyay bal yaa ku sii noolaan karaa ‘Buurta Quduuska ah’ ee Ilaah, taasi waa hab kale oo loo waydiinayo kuwa Ilaah janada Kula noolaan doonaa. Oo waxaan ka arki kartaa jawaabta in mid ka mid ah waa kuwa aan ceeb lahayn iyo ‘kuwa xaqa ah’ ( v2 ) – Qofkaasi geli karaa Jannada in uu Ilaah kula noolaado. Tani waa sababta aan ugu baahanahay xaqnimo. Xaqnimada ayaa loo baahan yahay si loola joogo Ilaah maadaama uu yahay dhammaataan xaq ah.

Iyada oo baahida loo qabo maanka lagu haynayo waxaan u baahanahay in aan hadda tixgelino calaamadii labaad ee Ibraahim (NNKH). Riix halkan in la furo marinka Kutubta. Waan aragnaa akhriska Tawreed iyo Quraanka in Ibraahim(NNKH) raacay ‘Jidkiisaqaaday'(Surat 37:83) iyo in uu sidaas sameeyo uu helay ‘xaqnimo'(Biloowgii 15: 6) – Wax keliya ee sugan calaamada Aadan noo sheegay in aan u baahanahay. Haddaba su’aasha noogu muhiimsan waa: Sidee buu Ibraahim (NNKH) ku helay xaqnimada?

Inta badan waxaan ku fikiri karaa in aan xaqnimada aan ku heli karo mid ka mid ah laba siyaabood. Habka ugu horeeyay (ee aan ku fikiri karo) waxaan ku helaa xaqnimada in aan rumeeyo ama aqoonsado jiritaanka Ilaah. Waxaan‘rumaysnahay’Ilaah. Oo aan taageero fikirkan,  ma uusan Ibraahim (NNKH) ‘Rabbiga rumaysan’ Biloowgii 15:6? Laakiin iyadoo laga fekerayo wax dheeraad ah waxaan ogaaday in aanay tani ahayn macnaheedu in uu kaliya rumaysnaa jiritaanka Ilaah oo keliya. Maya Ilaah wuxuu u siiyay ballan heegan – In uu heli lahaa wiil. Haddaba waxay ahayd balantaas in uu Ibraahim (NNKH) wuxuu lahaa si uu u doorto in aamino iyo in uusan aaminin. Ka fikir waxa ku saabsan oo dheeraad ah, Ibliiska(sidoo kale loo yaqaan Shaytan ama Ibliis) ayaa aaminsan jiritaanka Ilaah- Oo dhab ahaantii ma uu haysto xaqnimo. Sidaas “Jidka” ma ahaan in aan si keliya aan aamino jiritaanka Ilaah. Taasi ma ahan mid ku filan.

Jidka labaad ee aan inta badan ku fikiro in aan xaqnimo ka heli karo waa in aan mutaystaa ama ka kasbaday xaga Ilaah oo ka yimid wanaaga aan sameeyo. Sameynta waxyaabo badan oo wanaagsan oo ka badan waxa xun, ama aan sameeyo nooc gaar ah ama tiro shaqeed diimeed taasoo ii ogolaaneysa in aan u qalmo, kasban karo ama aan mudnaan karo xaqnimo.  Laakiin u fiirso ma ahan waxa uu Tawreedku leeyahay oo dhan. Waxaan soo xiqanayaa qayb ka mid ah Tawreedka mar kale sidaas darteed waxaan dhab ahaan u arki karnaa.

Aabraam Rabbiga rumaystay, oo uu [i.e. Ilaah] waxaa isaga loogu tiriyey [i.e. Ibraahim] xaqnimo. (Biloowgii 15: 6)

Ibraahim (NNKH) ma uusan ‘kasban’ xaqnimada; Waxay ahayd mid lagu “tiriyey’ isaga. Sidaas aawadeed waa maxay kala duwanaanshuhu? Hagaag, haddii wax la ‘kasbaday’ waa u soo shaqeystay – waad mudan tahay. Waxay u eg tahay in aad heshid mushahaarka shaqada aad qabatay. Laakiin marka wax lagu tiriyaa, waa wax laydin siiyay. Ma ahan wax aad kasbatay ama ku talaabsatay, laakiin aad ku heshay hadiyad ahaan.

Sidaas aawadeed Ibraahim (NNKH) wuxuu ahaa nin aaminsan una rumeysan si qoto dheer jiritaanka hal Ilaah. Oo isna wuxuu ahaa nin tukada, kaliyeeli, iyo caawinta dadka (Sida caawinta iyo una tukanayay wiilka uu adeer u yahay ee Luudh/Luudh). Sidaas aawadeed ma ahan in aynu waxaas iska tuurno. Laakiin ‘jidka’ Ibraahim ku helay xaqnimada waa mid aad u fudud oo aan si sigasho leh aan ka maqnaan karnaa. Tawreed wuxuu inoo sheegayaa in Ibraahim (NNKH) waxaa xaqnimo la siiyey sababtoo ah waxa uu rumaystay in ballanqaad isaga uu siiyey Ilaah. Tani waxay ku bedeshay fahamka caadiga ah in aan kala hadlayay in la helo xaqnimada midkood fikir ahaan aaminid in jiritaanka Ilaah uu ku filan yahay, ama innagoo sameeynaya hawlaha wanaagsan oo diinta ku filan in aan heli karno ama xaqnimo mudnaan karno. Tani ma ahan jidkii Ibraahim qaaday. Wuxuu si fudud ku doortay in uu aamino ballanqaadkii.

Haddaba doorashada in ay aaminsan yihiin in ballanqaadkii wiil ahaa dabcan waxay ahayd mid fudud laakiin waxaa hubaal ah in aysan ahayn mid sahlan! Ibraahim (NNKH) waxaa laga yaabaa inuu si fudud u dadarreen lahaa ballantii isagoo ka hadlaya in haddii Ilaah lahaa rabitaan iyo sidoo kale awood uu leeyahay inuu isaga wiil siiyo kadibna wuu samayn lahaa oo uu hadda siin lahaa. Maxaa yeelay, markan naftiisa, Ibraahim iyo Saaray (naagtiisa) waxay ahaayeen waayeel – Si fiican u dhaafay da’da carruurta lagu dhalo. Xusuusnoow Tawreedka Calaamada koowaad ee Ibraahim in uu hore u ahaa 75 sannadood markuu dalkiisa ka tagay oo uu aaday Kancaan. Isla markaas ayaa Ilaah u ballanqaaday in uu heli doono ‘quruun weyn’ Oo dhawr sannadood baa laga joogaa tan iyo markii Ibraahim iyo naagtiisii Saaray oo hadda run ahaantii dad waayeel ah oo waqti dheer sugayey. Oo iyana weli ma yeelan xitaa hal cunugna – Oo dhab ahaan aan quruun ahayn! “Waa maxay sababta uusan Ilaah horay noo siinin wiil haddii uu sidaas sameyn karayo”?, ayuu is lahaa. Haddii si kale loo dhigo, wuu rumaysnaa ballanqaadkii wiilkii soo socda inkastoo u badan tahay waxay lahaayeen su’aalo aan loogga jawaabin oo ku saabsan ballanqaadkii. Waxa uu rumeysan yahay ballanqaadkii sababtoo ah waxa uu isku halleeyey Ilaah in uu siiyey ballanqaad – Inkastoo uusan garan wax kasta oo ku saabsan ballanqaadkii. Oo uu aaminsan yahay ballanqaadkaas (wiilka soo socda iyadoo la soo dhaafay da’da carruur-dhalista) u baahan tahay aaminid in Ilaah samayn karo mucjiso isaga iyo naagtiisa.

Oo aaminida ballanqaadkii waxaa sidoo kale loo baahan yahay sugitaan firfircooni ku salaysan. Noloshiisa oo dhammuna wuxuu ahaa, in dareen, oo uu hakiyey intuu ku noolaa teendhooyin Dhulka Ballanqaadka reer Kancaan kuna sugayey (Sannado weli badan) imaatinka wiilka loo ballanqaaday.  Waxa ay noqon lahaayeen kuwa inta badan ka sahlan in ay iska dandarreeyaan ballanqaadkii oo ay ku soo laabtaan gurigoodii halkii ilbaxnimada Mesobotamiya (casriga – maatana loo yaqaan Ciraaq) in uu kaga tegey sannado badan ka hor halkaas oo uu walaalkiis iyo qoyskoodu ay weli ku noolaayeen. Sidaas aawadeed Ibraahim waa in uu ku noolaadaa dhibaatooyin si uu u sii rumeeyo ballanqaadkii – Maalin kasta oo – Sannado badan halka uu sugayay ballanqaadkii la siinayo. Uu isku halleeyay, ballanqaadkii ahaa sidaas u weyn oo qabsaday mudnaan badan noloshiisa inteeda kale – raaxada iyo fayo-qabka. Si dareen run ah, noolal la eegaayo in ballanqaadkii loogu tala galay in ay u dhimanayaan nolol caadi ah. Aaminid ballanqaadkii waxay tustay  ku kalsoonaantiisa iyo jacaylkiisa uu u leeyahay Ilaah.

Sidoo kale ‘aaminidu’ ku salaysan ballanqaadkii waxay tageen meel ka durugsan heshiis maskaxeed. Ibraahim wuxuu lahaa inuu saamiyeeyo naftiisa , sumcadiisa, ammaankiisa, falalka la joogo iyo rajada mustaqbalka ee ballanqaadkan.  Isagu wuxuu aaminsan yahay, haddaba wuu ahaa mid firfircoon oo mudeecnimo ku sugayay.

Sidoo kalena Calaamada Ibraahim (NNKH) waa sida uu aaminsan yahay ballanqaadkii Ilaah ee wiilka, iyo in sidaas samaynaya uu sidoo kale la siiyey, ama lagu tiriyaa, xaqnimo.  In dareenka dhabta ah Ibraahim wuxuu isu soo gudbiyey naftiisa ballanqaadkan. Wuxuu ka dooran lahaa in uusan rumaysan oo uu dib ugu laabto dalkii uu ka yimid (Maanta – loo yaqaan Ciraaq). Oo isna wuu dandarren lahaa balaanqaadkii halka uu weli ka rumeeysan yahay jiritaanka Ilaah oo weli uu sii wado salaadda iyo caawinta dadka kale. Laakiin markaas wuxuu kaliya uu haysan lahaa diintiisa laakiin aan looma tiriyay ‘xaqnimo’. Oo Quraanku noo sheegayaa innaga oo dhan in aan nahay caruurtii Binu Aadam  – ‘Dhar xaqnimada – in uu yahay kan ugu fiican’. Tani waa jidka Ibraahim.

Oo sidaas daraaddeed waxaan baranay wax badan.  Xaqnimadu, wax aad u baahan nahay Jannada ma ahan in aan kasbano laakiin waa in loo tiriyo.  Oo waxaa laynoogu tiriyaa markaan  aamino ballanqaadkii Ilaah. Laakiin Calaamadaha Ibraahim ma ahan kuwo weli dhamaystirran.  Waxaan sii wadi doonaa Calaaada 3.

Saxiix 1 ee Ibraahim: Duceeyey

Ibraahiim! Waxaa sidoo kale loo yaqaanay Abraahaam iyo Aabraam (NNKH).  Dhamaan saddexda diimood waxay aaminsan yihiin jiritaanka Eebbe Yuhuudda, Masiixiyada iyo Islaamku waxay u arkaan mid mudan in la raaco. Carabta iyo Yuhuudda maanta dunida korkeeda ku nool waxay raadraac abtirsi isirnimo ka soo jeedaan wiilashiisa Ismaaciil iyo Isaaq.   Oo wuxuu kaloo muhiim u yahay faraca nabiyadda Eebbe maxaa yeelay waa aayaadka aasaaska oo dhan nebiyaddii kale. Sidaas maxaa ku jiray oo uu lahaa, sameeyey, ama uu ogaa in loo oggol yahay in isaga ay ku leeyihiin door xitaa nebiyadii uu ka mid ahaa? Jawaabta tani waa mid aad muhiim u ah in aan eegi doonaa calaamada Ibraahim (NNKH) qaybo badan oo. Riix halkan inay akhriyaan calaamada Quranka iyo Tawreedka.

Waxaan ku aragnaa ayad ka mid ah Quraanka in Ibraahim (NNKH) wuxuu ahaa in ay leeyihiin ‘Qabiilo’ dad ah isaga ka soo farcamidoonaa. Dadkani ka dibna ahaayeen kuwo lahaan doonaa ‘Boqortooyo weyn’.  Laakiin nin waa in uu haystaa ugu yaraan hal inan inta uusan yeelan ‘qabaa’ilo’ dad ah, iyo sidoo kale waa inuu haystaa meel ka hor inta dadkaasi yeelan karaan ‘Boqortooyo weyn’.

Ballan u qaaday Ibraahim (NNKH)

Mariska Tawreed (Bilowgii 12: 1-7) Muujinaysaa sida Eebbe u sii socotay fulinta dhamaystirran ee ‘qaboolooyinka’ iyo ‘Boqortooyadda weyn’ ka imaanaya Ibraahim (NNKH). Eebe isaga u yaboohay yabooh run ah oo uu aasaas u yahay qorshihiisa uu mustaqbalka. Ina keena aynu dib u dheehanee iyadoo sii faahfaahsan. Waan aragnaa in Eebbe ku yidhi Ibraahim:

2 “Waxaan kaa dhigi doonaa quruun weyn, oo waan ku barakayn doonaa; Waxaan ka dhigi doonaa magacaaga mid weyn, oo waxaad noqon doontaa barako. 3 oo waan barakayn doonaa kuwa kuu duceeya, kan ku habaarana waan habaari doonaa; oo qabiilooyinka dhulka oo dhammu la adigay kugu barakoobi doonaan”

Weynaanta of Ibraahim

Dad badan ayaa maanta dunida galbeedka ah meesha aan annigu hadda ku noolahay ayaa iswaydiinaya yaab haddii ay jiraan waa Ilaah, iyo sida mid ogaan karaa haddii run ahaantii Isagu isku muujiyey si toos ah Tawreedka. Haddaba horteena waa yabooh, qaybo ka mid ah oo aan xaqiijin karno.  Ugu dambayntan ayaa muujinaysa qoraal in Eebbe si toos ah ugu ballanqaaday Ibraahim (NNKH) in ‘waxaan ka dhigi doonaa magacaaga mid weyn‘. Halkan waxaan joognaa qarnigii 21aad haddana magaca Ibraahim/Abraahiim/Aabraam waa mid ka mid ah magacyada ugu badan ee adduunka taariikhdiisa laga aqoonsan yahay.  Yaboohan waxa uu macno iyo taariikh ahaanba  noqday mid rumoobay. Nuqulkii ugu horreeyey ee Tawreedka jira maanta waa ka Badda Dhimatay taasoo ah taariikhda ilaa 200-100 B.C (eeg Maqaalkayga haddii Sunnadda ka marag ah beddelid Tawreed, Zabuur, & Injil ama may). Taas macnaheedu waa in yaboohaasi leeyahay, ugu yaraan, la qoraal tan iyo wakhtigaas. Oo weliba waagaas qofka iyo magaca Ibraahim si fiican looma aqoon – oo kaliya in yar oo Yuhuudda kuwaasoo raacay Tawreed.  Oo weliba sababtoo ah waxaan maanta ogaanay weynaanta magaciisa waxaan ka arki karnaa in fulintu ay timid oo keliya ka dib markii hoos lagu qoray, aan kahor ahayn.

Sidaas qaybtan oo ku saabsan ballantii Ibraahim ayaa hubaal ah in ay dhacday, sida iska cad waa in xitaa kuwii gaaloobay, taasina waxay na siinaysaa kalsooni weyn si ay u fahmaan qaybaha ka haray yaboohii Eebbe ee Ibraahim. Aan sii wado si ay u bartaan.

Barakayn

Mar kale, waxa aan arki karnaa yabooha ‘quruunta weyn’ oo ka soo jeeda Ibraahim iyo ‘barakadii’ Ibraahim. Laakiin waxaa jira wax kale iyo sidoo, barakada ma ahan oo keliya Ibraahim sababtoo ah waxay leedahay “dadka dhulka oo dhammu adigay kugu barakoobi doonaan” (Iyada oo loo marayo Ibraahim). Tani waa in ay adiga iyo anniga inaga dhigtaa in aan kor u fadhiisano iyo weliba aan foojignaano. Maxaa yeelay, adiga iyo anniga waxaan ka mid nahay ‘dhamaan dadka ku nool adduunka’ – iyadoon aan loo eegayn diinteenna, qoomiyadda aan ka soo jeedno, meesha aan ku nool nahay,halka aan bulshadda kaga beeganahay, ama afka aan ku hadalno. Ballanqaadkan waxaa ka mid ah qofkasta oo nool maanta! Inkastoo diimaheenna kala duwan, qowmiyadaha iyo afafku ay kala qaybiyaa dadka keena khilaaf, kanu waa ballantii aan ka gudbi lahayn waxyaalahan inta badan inna kala fogeeya. Sidee? Goorma? Waa maxay nooca barakadu? Tani si cad shaaca loogama qaadin laakiin calaamadan ka dhalatay yabooha waa mid macno ku samaynaysa adiga iyo aniga loona marayo Ibraahim (NNKH). Oo tan iyo markii waxaynu og nahay in qayb ka mid ah yaboohaasi rumoobay, waxaa leenahay kalsooni in qaybta kale ee ina khuseysaa sidoo kale yeelan doonaa fulin cad dhamaystir  – waxa keliya oo aan u baahanay si aan u helno furaha una furno.

Laakiin waxaan dareemi karnaa in markii Ibraahim helay ballantii uu adeecay Eebbe iyo…

“Markaasaa Aabraam tegey sidii Rabbigu isaga u sheegay” (v. 4)

Joqraafiga safarkii Ibraahiim
Joqraafiga safarkii Ibraahiim

Intee in le’eg buu ahaa safarkani ku aadan dhulkii ballanqaadka? Joqraafiga halkani waxa uu muujinayaa socdaalkiisii. Waxa uu asal ahaan ku noolaa Uur (maanta loo yaqaan Koonfurta Iraaq) oo u dhaqaaqay Xaaraan (Waqooyiga Iraaq). Ibraahim (NNKH) ka dibna waxa u socdaalay meesha waagaas loo yaqaanay Kanaan. Waxaad arki kartaa in tani ay ahayd safar dheer.  Waxa uu ku safray awr, faras ama dameer sidaa darteed waxay ku qaadatay bilooyin faro badan.   Ibraahim waa uu ka soo tagay qoyskiisa, noloshiisa raaxada leh ee (Mesobotamiya waqtigana ahaa xaruntii ilbaxnimada), ammaankiisa iyo in uu u safro dhul shisheeye oo uusan aqoon. Markaasaa waxaa taas, Tawreed inoo sheegayaa, markii uu ahaa 75 sanno jir!

Allabariyo xoolo sidii Nabiyadii hore

Tawreed ayaa sidoo kale waxa uu inoo sheegayaa markii Ibraahim (NNKH) ku yimid Kanaan si nabad ah:

“Sidaas daraadeed ayuu halkaas meel allabari Rabbiga uga dhisay meel“(v. 7)

Meesha allabariga waxay noqon doontaa meesha, sida Haabil iyo Nuux Isaga ka hor, wuxuu bixiyey allabaryo dhiiga xoolaha ah oo uu u bixiyey Eebbe hortiis.  Waxaan u aragnaa in ay tani tahay qaab ka mid ah sida nebiyadii u caabudi jireen Ilaah.

Ibraahim (NNKH) waxa uu halis geliyey noloshiisa isagoo markaas ku jiray intii ugu dambaysay noloshiisa oo uu u safro dhulkan cusub. Laakiin in uu sidaas sameeyo wuxuu uu gudbiyey yabooha Eebbe in la barakeeyo iyo in barakadu umad kasta gaarto. Taasina waa sababta uu sidaas muhiimka noogu yahay. Laakiinse calaamadiisu halkan kuma dhamaato. Waanu sii wadaynaa Calaamada 2 ee Ibraahiim qoraalkayaga kuxiga.