Calaamadda 1 ee Muuse: Iidda Kormaridda

Waxaa hadda laga joogaa muddo 500 sano tan iyo wakhtigii Nabi Ibraahim (NNKH) iyadoo ahayd muddo ku saabsan 1500 BC. Ka dib markii Ibraahim dhintay, Faraciisii iyada oo loo marayo wiilkiisii Isxaaq, hadda loo yaqaan reer binu Israa’iil, ayaa noqotay tiro badan oo dad ah, laakiin sidoo kale ayaa addoommo ku noqdeen dhulkii Masar. Tani waxay dhacday, maxaa yeelay,Yuusuf, awoowihiisii–weynaana uu ahaa Ibraahim (NNKH) waxaa loo iibiyey sidii addoon oo kale dhulkii Masar iyo markaas, sano ka dib, qoyskiisana isagii la mid noqdeen. Tan waxaa lagu sharaxay dhamaanteed sida ku qoran Bilowgii 45-46 – Buuggii koowaad ee Muuse ee ahaa Tawreedka.

Haddaba sidaas daraaddeed waxaan u timid calaamaadka Nabiga kale oo weyn – Muuse (NNKH)- kaasoo lagu sheegay Kitaabka labaad ee Tawreedka, loo yaqaan Baxniintii maxaa yeelay, waa cadayn sida Nebi Muuse (NNKH) keenaysaa in reer binu Israa’iil Masar ka soo baxaan. Muuse (NNKH) ayaa lagu amray in uu, oo uu Rabbigu ku amray in uu la kulmo Fircoonka Masar iyo waxa ayna keentay tartanka u dhexeeya Muuse (NNKH) iyo saaxiriintii Fircoon. Tartankani ayaa soo saaray sagaalkii belaayo ama masiibooyinkii caanka ahaa ee Fircoon oo ay ahaayeen calaamooyinkiisii. Laakiin Fircoon uma uusan gudbin naftiisii doonista Ilaahiisa oo waxa uu ku caasiyay Alle calaamadahaan.

Suurat An- Naazicaat (Suurat 79- Kuwa la Duufsaday) sidan ayeey u sharacaysa

Ma ku soo gaadhay warkii (Nabi) Muuse. Markii Eebe uga yeedahy Toggii barakaysnaa ee Dhuwa. Kuna yidhi u tag Fircoon wuu xadgudbaye. Oo ku dheh ma rabtaa inaad daahir noqotid. Oon Eebe Jidkiisa kugu hanuuniyo kana yaabtid. Wuxuuna tusiyay (Nabi-Muuse) Aayad wayn. (Suraat An-Naazicaat 79:15-20)

Suurat Al-Muzzammil (Suurat 73 –) waxay sharaxaysa jawabtii Fircoon:

Fircoonna wuu Caasiyay Rasuulkii (Nabi Muuse). Firconna waxaan ku Qabannay qabasha Daran. (Suurat Al-Muzzammil 73:16)

Maxay aheyd ‘Mucjisada ugu weynayd’ ee uu Nabi Muuse ku sheeagy Suurat Al-ANazicaat ee ‘Ciqaabta adaga’ ee Firciin taasi oo lagu sharaxay Suurat Al-Muzzammil? Labadaba sida Calaamada iyo Ciqaabtaba waxay ka mid tahay 10 ki balaayo.

Belaayadii 10aad

Markaasaa Ilaah uu keenay cabsida belaayadii 10aad (masiibo). Halkaa marka ay marayso Tawreed siinayaa qaar ka mid ah diyaarinta iyo sharaxaad ka hor inta cudurka 10aad ka yimaado. Quraanka ayaa sidoo kale waxaa loola jeedaa in ay marayso qaybo ka mid ah aayadan ee soo socda

Waxaan dhab u siinay (Nabi) Muuse sagaal Aayadood (Mucjiso) oo cad cad ee warso Binii Israa’iil markuu u yimid oo ku yidhi Fircoon waxaan kuu malayn Muusow mid la sixray.
Wuxuuna yidhi (Nabi Muuse) waad ogtahay inuusan soo dejinin kuwaan waxaan Eebaha Samooyinka iyo Dhulka ahayn iyagoo xujooyin ah, anna waxaan kuu malayn Fircoonoow mid la halaagi. (Suurat Al-Israa 17:101-102)

Sidaas Fircoon waa ‘lagu baabbi’in’. Laakiin sida waxaa tani u dhacaysaa? Ilaah baa burburintii la soo dhaafay siiyey siyaabo kala duwan. Dadkii Wakhtigii Nuux waxaa ay ku qaraqmeen daadkii adduunka oo idil, iyadoo Xaaskii Luudh waxay noqotay tiir cusbo ah. Laakiin baabba’an waxa uu ahaan doonaa mid ka duwan, maxaa yeelay, waxaa sidoo kale ay aheyd inuu noqdo Calaamad dadyowga oo dhan – Calaamad Wayn. Sida Quraankuna leeyahay

Wuxuuna tusiyey (Nabi Muuse) Aayad wayn. Wuuse beeniyey oo caasiyey (Fircoon) (Suurat An-Naazicaat 79: 20)

Waxaad ka akhrisan kartaa sharaxaadkii Belaayadii 10aad ee Baxniintii Tawreedka lifaaqan halkan oo waanan rajaynayaa inaad sidaas samayn sababtoo ah waa cadeeymo aad u dhameystiran, iyadoona kaa caawin doontaa in si fiican aad u fahamtid sharaxaada hoose.

Iidda Kormaridda Wanka laga badbaadshay dhimashada

Qorniinkani wuxuu inoo sheegaysaa in burburinta la Xukumay ee Ilaah ahaa in wiil kasta oo curad ahaa inay u dhintaan habeenkaas marka laga reebo kuwa jooga guriga kuwaasoo neef baraar ah loogu soo allabaryey oo dhiiggiisa lagu rinjiyeeyey albaabka gurigaas. Baabba’a Fircoon, haddii uusan addeecin, noqon lahayd in wiilkiisa iyo kii dhaxalka lahaa uu dhiman doono. Oo guri kasta Masar lumin lahaa wiilkiisa curadka ah – Haddii aysan soo gudbin allabari wan yar oo rinjiyaynta neefka dhiiggiisa ku xardhin aqalka tiirarkiisa. Sidaas bay Masar ku wajahday musiibo qaran.

Laakiin guryaha halkaas neef baraar ah loogu soo allabaryi jiray oo dhiiggiisana rinji ahaa oo albaabka tiirarkiisa lagu xardhay, ballanqaadkii ahaa in qof kasta noqon lahaa ammaan. xukunka Ilaah ayaa ka gudbi lahaa gurigaas. Sidaas daraaddeed ilaa maantadan la joogo oo calaamad ayaa la yidhaahdaa Kormaridda (Tan iyo markii dhimashadii gudubtay guryihii oo idil halkaas oo dhiig wan lagu rinjiyeeyay albaabkoodii). Laakiin kee buu u ahaa dhiiggii ku dul sharaxnaa albaabka calaamad? Tawreedku wuxuu inoo sheegayaa:

RABBIGU wuxuu Muuse ku yidhi… “… Aniga ayaa ah RABBIGA. Dhiigga [wanka Kormaridda] waxay noqon doontaa calaamo idiin ahaan guryihiina meesha aad joogto; oo markii aan dhiigga arko, waan iska kiin kor mari doonaa. (Baxniintii 12:13)

Sidaas daraaddeed, in kastoo RABBIGU uu eegayay dhiigga ku dul sharaxan albaabka, oo markuu arkay Isagu oo waa uu iska mari lahaa, dhiiggoodu Isaga uma ahayd Calaamad. Waxa uu sheegay in dhiiggu uu ahaa ‘calaamad idiin ahaatay’- dadka. Oo kordhis ahaan waa calaamad u suganaatay dhammaanteen kuwa akhriya cadayntan Tawreedka. Sidaas aawgeed sidee bay inoogu tahay Calaamad? Ka dib markii ay dhacdadan ku dhacay RABBIGU wuxuu iyagii ku amray inay:

Dabaaldeg maalintan sida oo amar daa’imis ah ka ab inuu yimaado. Marka aad dalka ku soo galaan… dhawrtaan oo xafladan… Waa allabarigii Kormaridda RABBIGA u ah (Baxniintii 12:27)

Iidda Kormaridda Bilowday Kalaandharka Yuhuudda

Sidaas daraaddeed reer binu Israa’iil oo la amray in ay u dabaal degaan Kormaridda isla maalintaas sanad kasta. Tirsiga taariikhda reer binu Israa’iil waa ka duwan yahay wax yar kan reer galbeedka, si maalinta sannaddii isbedel yar sanad kasta haddii aad u eegtid Kalaandharka reer Galbeedka, aad u la mid ah sida Ramadaanka, sababta oo ah waxay ku salaysan tahay ka duwanaasho sano dhererka, guuro sanad walba Kalaandharka reer Galbeed. Laakiin ilaa maantadan la joogo,weli 3500 sano ka dib, dadka Yuhuudda way sii wadaan in ay sannad walba u dabaal degaan Kormaridda sannad walba xasuusta dhacdadan laga soo bilaabo wakhtiga Muuse (NNKH) anagoo addeecsan amarka ka uu bixiyey kadibna RABBIGA uu ku bixiyey Tawreedka.

Muuqaal laga bilaabo maalinta casriga ah marka wanan yaryar oo badan oo lagu gowracay dabaal dega Kormaridda Yuhuudda ah ee soo socda

Halkan waa sawir – maalmaha casriga ah ee dadka Yuhuudda gawrici baraar Kormaridda soo socda. Waxa ay la mid tahay dabaal dega ciida.

Oo aan raadraacno dabaal degan taariikhdeeda waxaan xaqiijin karnaa la soco karo wax arrin aan caadi ahayn. Waxaad ku arki karnaa Injiilka (Injiil) halkaas oo ay ku diiwaan faahfaahinteeda qabashadii iyo maxkamadayntii Nabi Ciise Masiix (NNKH):

“Sidaa aawadeed Yuhuuddii waxay keentay Ciise Masiix…gurigii taliyaha Romaanka [Bilaatos]…si looga fogaado wasakh oo rasmi ah aawadeed Yuhuuddu kama soo geli doonaan hoyga; waxay doonayeen in ay awoodaan in Kormaridda wax ay cunaan“…[Bilaatos ] ayaa u sheegay in [hoggaamiyayaasha Yuhuudda] “… Laakiin waa caadadiinii in aan idiin sii daayo hal maxbuus markiiba wakhtiga Kormaridda. Ma rabtaa in aan idiin sii daayo ‘boqorka Yuhuudda’? [I.e. Masiixa]” Waxay dib ugu qayliyeen, “Maya isaga maya…”(Yooxanaa 18:28, 39-40)

Haddii si kale loo dhigo, Ciise Masiix (NNKH) waa la xiray oo loo diray in la khaarajiyo dil maalintii Iidda Kormaridda ee kalaandharka Yuhuudda. Haddaba haddii aad xusuusataan ka timid Calaamad 3 ee Ibraahim, mid ka mid ah darajooyinka Ciise la siiyey isaga uuna siiyey Nebi Yaxya (NNKH) ee ahayd

Maalintii labaad Yooxanaa wuxuu (i.e. Yaxya) arkay Ciise (i.e. Ciise) soo socda isaga xaggiisa ku arkay oo wuxuu ku yidhi, “Bal eeg, Wanka Ilaah, kan qaada dembiga dunida. Tani waa mid ka mid ah waxaan xaalkan aan idhi ‘Nin Kan iga daba imanayaa waa iga horreeyey waayo, hortay buu jiray'”.(Yooxanaa 1:29-30)

Ciise Masiix (NNKH) Canbaareeyeen Maalintii Kormaridda

Oo halkan aan ku aragnaa aqoonsiga gaar ahaaneed ee Calaamadan. Ciise Masiix(NNKH),ee ‘Wanka Ilaah’,waxaa loo diray qaarajin dil fulineed (allabarigii) ahaa isla maalintaas in Yuhuudda oo dhammi ee nool markaas (Sanadkii 33 AD ee kalaandharka reer Galbeedka) ayaa ku allabaryaya neef baraar ah oo xasuusta ah Iiddii Kormaridda ugu horeysay in uu ka dhacay 1500 sano ka hor. Tani waa sababta dabaal dega Kormarista sida caadiga ah dhacdaa sanad kasta in todobaadkii la mid ah sida Easter – xusidda ku dhaco Ciise Masiix – Maxaa yeelay, Ciise Masiix (NNKH) loo diray allabari isla maalintaas.(Easter oo cashada Iidda Kormaridda ma ahan isku mid taariikhda isla saxda ah sababtoo ah jadwalka taariikhda Yuhuudda iyo reer galbeedka ay leeyihiin siyaabo kala duwan oo la qabsado dhererka sanadka, laakiin waxa ay inta badan dhacaan isku todobaad mar walba).

Haddaba waxa aad qabtaa in daqiiqad ah oo ku saabsan waxa ‘calaamadahu’ samayan karaan. Waxaad ka arki kartaa calaamadaha qaar ka mid ah hoos halkan.

Signs — Maxaad samayn karaan ‘calaamadahu’? Waxay yihiin tilmaamo in maskaxda si ay u sameeyso fekero wax kale

Markii aan calaamad ka mid ah ‘dhaladii iyo lafo’ arko waa in la sameeyo laguna fekero dhimasho iyo halis. Calaamadda ah ‘dedan oo Dahabiga ah’ waxaa u malaynay in la sameeyo kuna fekirno McDonalds. Calaamadda ah ‘√’ ee Bandana ciyaaryahanka tenniska ciyaara Nadal ee waa calaamadda shirkada Nike. Nike waxay doonaysaa in aan ku fikirno markii aan aragno calaamadan ciyaar yahankan Nadal. Haddii si kale loo dhigo, Calaamadaha jira tilmaamo in qofku maskaxda ku soo toosiyeen fikirkeena in shayga la doonayo. Calaamadan ee Muuse (NNKH) waa Ilaah oo na siiyey calaamada. Muxuu uu calaamad innoo siin? Hagaag calaamadan, iyadoo waqtiga cajiib baraar la allabaryi jireen maalinta la mid ah sida maalinti Ciise Masiix waa in ay ahaadaan tilmaame ah in allabariga Ciise Masiix (NNKH).

Thinking — Iidda Kormaridda waa ‘Calaamad’ iigu in ay farta ku fiiqay in allabariga Ciise Masiix.

Waxaa ka shaqeeya maskaxda sida waan muujiyey jaantuska halkan igu saabsan. Calaamadda waxaa jiray in ay ii tilmaami siintii Ciise Masiix. Kormariddii kowaad ee hore wananka ayaa lagu allabaryi jiray oo dhiigga lagaga miiro iyo iyadoo la faafin jiray dhiigaas si dadka ay u noolaadaan. Oo sidaas, Calaamaddan ayaa tilmaamaya in Ciise Masiix waa inoo sheegaysaa in uu, “Wanka Ilaah’, ayaa sidoo kale la siiyey si uu u dhinto si aan nolosha u heli karno.

the sign of the sacrifice of abraham — Allabariggii wiilkii Ibraahim ahayd in ay noo tilmaanto ku fikirkeenna Ciise Masiix

Waan aragnay in Calaamada 3 ee Ibraahim in meeshii Ibraahim (NNKH) lagu imtixaamay waxay allabariga wiilkiisa waxay ahayd Buurta Moriyaah. Laakiin neef baraar ah oo wakhtigii dambe ayaa lagu allabaryey meeshii wiilkiisa. Wan ayaa dhintay si uu wiilkii Ibraahim u noolaado. Buur Moriyaah waxay ahayd isla meeshii halkii Ciise Masiix (NNKH) loo siiyey allabariga. Taasi waxay ahayd Calaamad in aan ku fekirno in Ciise Masiix (NNKH) si ay u loo siiyay allabarigii laguna fiiqayo meeshaas. Halkan Calaamaddan ee Muuse waxaan ka heli tilmaamaha kale si ay u dhacdo xaflad la mid ah – loo siinayo Ciise Masiix (NNKH) allabari – tilmaamayo maalinta kalandharka taariikheed ee allabariga Iidda Kormaridda. Allabari wan ayaa mar kale loo isticmaalaa in lagu tilmaamo in ay dhacdo dhacdo isku mid ah. Waa maxay sababtu? Waan sii wadi doonaa calaamada xiga ee Muuse si aan waxgarasho dheeraad ah aan uga helnaa. Calaamaddani waa bixinta ee Sharciga ee Mount Sinai.

Laakiin in aan dhammayno calaamaddan, maxaa ku dhacay Fircoon? Sida aan ka akhrin karno qayb ka mid ah Tawreedka, isagu ma uu u fiirsan digniinta iyo wiilkiisa curadka ahaa (dhaxalka) habeenkaas dhintay. Sidaas daraaddeed ayuu ugu dambeyntii u ogolaaday in ay reer binu Israa’iil ka tagaan Masar. Laakiin markaasuu bedelay fikirkiisii oo uu isqoomameeyey oo raacdaystay ilaa ay ka yimaadeen Badda Cas. Wuxuu RABBIGU ka dhigay reer binu Israa’iil inay dhex maraan badda laakiin fircoon oo ay la socdaan isaga iyo ciidankiisii ku maanshaynay khasaaro. Sagaalka belaayo ka dib, dhimashada Kormaridda, iyo khasaaraha ciidanka, Masar ayaa waxaa si weyn u gaaray dhaawac wayn dhimay oo aysan mar dambena dib u helin awoodii ugu horreeyey ee dunida. Ilaah baa iyada xukumay.

Calaamada 3 ee Ibraahim: Allabari

Nebigii weynaa, Ibraahim (NNKH) ayaa loogu ballan qaaday wiil Calaamadihii hore. Sidoo kale Ilaah baa dhawray inuu ballankiisii fuliyay. Dhab ahaantii Towreedku waxa uu sii waday qisooyinkii Ibraahim (NNKH) si ay u sharxaan sida uu laba wiil ku helay, in Bilowgii 16 Tawreedka ayaa inoo sheegayaa sidee buu wiilkiisa Ismaaciil ku helay, kulana Xagar iyo kadib Bilowgii 21 sheegayaa sida uu wiilkiisii Isxaaq uu ku helay kulana Saarah oo muddo garaysa 14 sano ka dib. Nasiibdarro aqalkiisa khaas ahaan, tannina waxay keentay in tartan u dhexeeyay labada haweenka ah, Xagar iyo Saarah, iyadoo ku dhamaatay in Ibraahim uu diray Xagar iyo wiilkeeda meel shishe. Waxa aad ka akhrin kartaa halkan sida tanni u dhacday iyo sida Ilaah ugu barakeeyey Xagar iyo Ismaaciil habab kale.

Allabariga Nebi Ibraahim: Aasaaska Ciidul Adxa (Eid al-adha)

Sidaas aawadeed hal wiil oo keliya ayaa ku hadhay gurigiisa Ibraahim (NNKH) waxaa soo foodsaaray kulan tijaabo u ahaa laakiin waa mid innoo furaysa isfahamkii weynaa ee Jidka Toosan. Fadlan akhri qisooyinkii ka yimid Tawreed iyo Quraanka kuna saabsanaa imtixaanka allabariga ee wiilkiisa halkan. Sheekadan ka timid Kutubta waa sababta loo xusaa Ciidul Adxa. Laakiin tani ma’ahan oo kaliya dhacdo taariikhi ah. Waa mid dheeraad ah.

Waxaan ka arki karnaa qisooyinka ku suganyahay Kutubta in tani ay tahay tijaabo loogu talagalay Ibrahim (NNKH), laakiin waa in ka badan intaas oo kaliya. Maadaama uu yahay nebi imtixaamkanina sidoo kale waa calaamad innaga laynoogu talagalay, si aan u barano wax badan oo ku saabsan daryeelka Ilaah ee uu inoo hayo. Sidee bay tani inoogu tahay Calaamad? Fadlan fiiro gaar ah u lahoow magaca uu Ibraahim siiyay meesha halkii wiilkiisa lagu gowraci lahaa. Tani waa qayb ka mid ah Tawreedka waxaa halkan ku cad si aad u akhrin kartaan si toos ah.

Markaasaa Ibraahim indhihiisii kor u taagay, oo wax fiiriyey, oo wuxuu dabadiisa ku arkay wan geesaha kayn kula jira. Markaasaa Ibraahim tegey oo wankii soo kaxeeyey, oo wuxuu u bixiyey allabari guban meeshii wiilkiisa. Ibraahimna meeshaas wuxuu u bixiyey Yehowah Yireh; xataa ilaa maanta waxaa la yidhaahdaa, Buurta Rabbiga ayaa lagu arki doonaa. (Bilowgii 22:13-14).

Sidaas aawadeed Ilaah baa siiyey wan si aan wiilkiisa loo gowricin. Laakiin bal arag magaca Ibraahim siiyey meeshaas. Magiciisiina wuxuu u bixiyey ‘Rabbigu wuxuu ku siin doonaa’. Magacaasi ma ficil la soo dhaafay baa, mid jooga miyaa ama mid soo socda oo aan la gaarin? Waxaa si cad ugu sugan waqti mustaqbalka ah. Oo xitaa si cad u cadeeynaysa oo celisna u ah soona socota “… Waxaa la siin doonaa”. Mar kale tani waa fal mustaqbaleed iyadoo sii eegaysa waxa soo socda – mustaqbalka. Dadka intooda badan waxay qabaan in Ibraahim uu tilmaamayay wankii oo laga soo qabtay kaynta loogu allabariyay meeshii wiilkiisa. Laakiin marka Ibraahim magacaabo meesha wanku horeba waa u dhintay, allabariyay oo la gubay. Haddii uu Ibraahim ku fikirayo wanka – horeba u dhintay, loo allabariyay oo la gubay – waxaa uu ugu yeedhi lahaa ‘Rabbigu wuu ku siiyay‘, taas micnaheedu waxa weeye ficil la soo dhaafay. Oo warbixintu waxay akhriyi lahayd ‘Oo ilaa maantadan la joogo waxaa la yidhaahdaa buurta Rabbiga loo bixiyay’. Laakiin Ibraahim si toos ah ayuu magac u siiyay fal mustaqabal soo socda leh oo sidaas daraadeed ma uusan ku fikirayn wankii horeba u dhintay oo lagu allabariyay.

Sidaas aawadeed muxuu ku fikirayay oo ku saabsanayd ka dibna? Haddii aan baadigoobno wax fikrad siin ah waxaan arki in meesha ay ahayd halkii uu Ilaah ugu sheegay Ibraahim in uu aado markii ugu horaysay ee caalamadan ay ahayd:

Kadib Ilaah baa ku yidhi,”Markaasuu ku yidhi, hadda kaxee wiilkaaga keligiis ah, kan aad jeceshahay, oo ah Isxaaq, oo u kac dalka Moriyaah; oo halkaas isaga sida allabari la gubo ku dul bixi buuraha middood oo aan kuu sheegi doono” (v.2)

Tani waxay ka dhacay ‘Moriyaah‘. Oo waa meeshee halkaasi? Inkastoo ay ahayd meel cidla ah wakhtigii Ibraahim ee (2000BC), kun sano ka dib (1000 BC) Boqorkii caanka ahaa ee Dawood (David) ayaa ka aasaasay magaalada Yeruusaalem, iyo wiilkiisii Suleiman (Sulaymaan) halkaas ka dhisay meel macbudka ah. Waxaan ka akhrinay Kitaabka Quduuska ah oo arrintan ku saabsan:

Markaasaa Sulaymaan bilaabay inuu gurigii Rabbiga Yeruusaalem ka dhiso oo ka dul dhiso Buur Moriyaah oo ahayd meeshii Rabbigu ugu muuqday aabbihiis Daa’uud (Taariikhdii Labaad 3:1)

In si kale loo dhigo, ‘Buurta Moriyaah’ wakhtigii Ibraahim (Oo ka dib Muuse) waxay ahayd buur sarre oo go’doon cidla ah laakiin 1000 sano ka dib Dawood iyo Suleiman waxay noqotay Yeruusaalem (al Quds), bartamaha iyo caasimadda reer binu Israa’iil, halkaas oo ay ka dhiseen macbuudka ILAAH. Oo ilaa maantadan la joogo waxay u tahay meel quduus ah dadka Yuhuudda.

Buurta Moriyaah ayuu Rabbigu doortay, ee Nabi Ibrahiim go’aanka iskamu lahayn Suurat Al-Jinn (Surah 72 – Jiiniga) waxay sharaxaysa:

Masaajidda Eebaa iska leh ee ha kula baryina «caabudina» Eeb Cid kale. (Surah al-Jinn 72:18)

Rabbiga ayaa doorta goobaha lagu cibaadaysto. Waxaynu is weydina maxa loo doortay meelaha cibaadada.

Ciise Masiix iyo Allabariga lagu sameeyay Buurta Moriyaah

Oo halkan waxaan ka heli doonaa si toos ah xiriirka u dhexeeyaa dhicidaan ee allibariga Ibraahiim, iyo Ciise Masiix (NNKH) iyo Injiilka. Waxaan aragnaa xiriirkan marka aan og nahay magaca ku saabsan Ciise. Ciise waxa uu lahaa magacyo badan oo isaga la siiyey. Dabcan kan aadka loogu yaqaanay waa ‘Masiix’ (taasoo sidoo kale loo yaqaan ‘Masiixa’). Laakiin waxaa jira magac kale oo la siiyey isaga kaasoo ah mid aad muhiim u ah. Waxa kan waxaynu ku aragnaa Injiilka markii nebi Yaxya (Yooxanaa Baabtiisaha uu Injiil) ku yiri:

Maalintii labaad Yooxanaa wuxuu (Yaxya) arkay Ciise (Ciise) soo socda isaga xaggiisa ku arkay oo wuxuu ku yidhi, Maalintii labaad Yooxanaa wuxuu arkay Ciise oo ku soo socda, oo wuxuu yidhi, Bal eega Wanka Ilaah ee dembiga dunida qaadaya. 30 Kanu waa kii aan idhi, Waxaa iga daba imanaya nin iga horreeyey, waayo, hortay buu jiray. (Yooxanaa 1: 29-30)

Muhiim ah, laakiin midka aan sidaas loo aqoon magacaasi ee Ciise (NNKH), uu siiyey Yaxye wuxuu ahaa ‘Wanka Ilaah”. Haddaba ka fiirsada dhamaadka nolosha Ciise. Halkii lagu xidhay oo lagu xukumay dilka? Waxay ahayd Yeruusaalem (Taasoo sida aan ku aragnay waa isku mid sida ‘Buurta Moriyaah’). Waxaa aad u cad in la sheegay markii la xidhayey in:

Goortuu (Bilaatos) ogaaday inuu (Ciise) ka mid ahaa kuwii Herodos xukumo, wuxuu u diray Herodos, kan qudhiisu Yeruusaalem joogay ayaa ka dhacday Yeruusaalem (= Buurta Moriyaah). (Luukos 23:7)

Dib ugu noqo Ibraahim. Muxuu uu ugu magacaabay meeshaas ficil mustaqbaleed ‘ILAAH wuxuu ku siin doonaa? Wuxuu ahaa nebi iyo isagoo ogaa in wax lagu ‘sii doono’ halkaas. Wakhtigii imtixaankaas, wiilka Ibraahim waa laga badbaadin doono dhimasho marka ugu dambaysa maxaa yeelay wanka ayaa u dhintay halkiisii. Laba kun oo sano ka dib, Ciise waxaa loogu yeedhay ‘Wanka Ilaah’ waana la xiray oo lagu xukumay dil isla goobtii!

Allabarigii ka madax furay Ibraahim Dhimashada

Kanu muhiimad manoogu jiraa? Waxaan xusay sida calaamada Ibraahim ay ku dhamaanayso. Aayada 107 Quraanku uu leeyahay in Ibrahim (NNKH)

‘Oo waxaana u soo furtay allabari ku weyn’

Maxay ka dhigan tahay in la ‘furtay’? Si aad u bixisaan madax furasho waa in lacag la siiyo qof kuwaasoo loo haysto maxbuus sidaasoo maxbuuska lagu sii dayn karo xabsiga. In uu noqdo mid la ‘furtay’ waxaa loola jeedaa in uu ahaa maxbuus uun (Haa, xataa Nebi weyn!). Maxay ahayd wuxuu maxbuus u ahaa? Allabariga wiilkiisa uu inoo sheegayaa. Wuxuu ahaa maxbuus dhimasho. Inkasta oo uu ahaa nin nebi ah, dhimashada ayaa u haystay maxbuus. Waxaan ka aragnay calaamada Aadan in Ilaah sameeyey Aadan iyo Caruurtiisa (qof kasta – oo ay ku jiraan nebiyada ahaa) dhimanayaan – oo ay haatan ahaayeen maxaabiista dhimashada. Laakiin wanka loogu allabariyay awgiis, Ibrahim (NNKH) waa lagu ‘furtay’ kan. Haddii aad dib u eegto taxanaha ka mid ah Calaamooyinka (Aadan, Qaabiil & Haabiil, Nuux, Ibraahim 1) hadda waxaad arki doontaa in allabariga xoolaha waxaa had iyo jeer ku dhaqma nebiyada. Waxay ogaayeen wax arrintan ku saabsan in laga yaabaa aan illownay. Oo waxaan arki karnaa maxaa yeelay falkan ayaa sidoo kale tilmaamay oo jiheeyay mustaqbalka; Ciise Masiix ‘Wanka Ilaah’ uu yahay, oo wax ku saabsan allabarigan.

Allabariga: Naloo barakeeyay

Oo allabarigii wanka Buurta Moriyaah waxay inoo leedahay muhiimad. Dhamaadka imtixaanka Ilaah waxay u sheegtay in Ibraahim

“…oo ay quruumaha dunida oo dhammu ku barakoobi doonaan farcankaaga, maxaa yeelay, codkaygaad addeecday (Bilowgii 22:18)

Haddii aad ka tirsan tahay mid ka mid ah ‘quruumaha dhulka'(Oo aad adigu aad ku tirsan tahay!) waxaad leedahay xiiso weyn ballankan maxaa yeelay ballankan waxaa leh ka dibna in aad Ilaah isaga qudhiisu ka heli kartaa ‘barako’! Ma in aan qiimo lahayn baa?! Sidee bay xiriirka sheekada Ibraahim iyo Ciise ay innooga dhigi karaan mid barako inoogu jirta? Oo waa maxay sababtu?

Waxaan la soconaa in Ibraahim (NNKH) la ‘furtay’ iyo iyadoo tani laga yaabaa in wax fikrad ah ay naga siiso, laakiin xiriirka furista Ibraahim iyo barakadeenna si fudud lama arkin. Haddaba aan u sii wadi doonaa calaamaadka Muuse oo ay noo caddayn doonaa su’aalahani.

Laakiin halkan waxaan rabaa in aan tilmaamo ereyga ‘Farcankaaga’ halkan waa mid keli ah. Ma’ahan ‘faracyadii’ sida in faracoodii badnaa ama dadyowga. Ballanqaadkii barakaynta ahaa iyada oo ah ‘farcankiisa’ ka yimid Ibraahim ee keli ahaaneed – Keli sida in ‘ayuu’, ma ay dad badan oo ama koox dad ah sida in ‘ay’. Calaamadii Kormaridda ee Muuse hadda naga caawin doonaan si aan u sii fahano.

Calaamada 2 ee Ibraahim: Xaqnimadu

Waa maxay waxa aanu uga baahanahay dhamaanteen Ilaah oo xagiiska ka yimid? Waxaan ku fikiri karnaa jawaabo faro badan in su’aashaas, laakiin Calaamada Aadan waxay ina xusuusinaysaa in marka hore baahideenna ugu weyn waa xaqnimo. Halkaas waxaan ka helnay erayo si toos ah wax laynugu sheegay (Caruurtii reer Aadan).

Banii Aadamow waxaan idiin soo Dejinay Dhar Astura Xumaantiinna (Cawrada) iyo Labbis (Xarago) dharka dhawrsashada yaase Khayr roon, Laakiin dhar xaqnimada – in uu yahay sida ugu fiican. Kaasina waa Aayaadka Ilaah inay Dadku wax Xusuustaan. (Surat Al- Araf 7:26)

Sidaas waa maxay ‘xaqnimo’? Tawreed ah (Sharciga Kunoqoshadiisa 32: 4) waxa uu inoo sheegayaa in Eebe

Anigu waxaan naadinayaa magicii Rabbiga. Idinku weyneeya Ilaaheenna. Isagu waa dhagaxa, shuqulkiisuna waa kaamil, Waayo, jidadkiisa oo dhammu waa caddaalad, Isagu waa Ilaah aamin ah, oo aan xumaan lahayn, Isagu waa xaq, waana caaddil.

Tani waa sawirka Xaqnimada Ilaah siiyey Tawreed. Xaqnimadu waxay ka dhigan tahay in mid uu yahay kaamil, ma aha jidadkiisa qaar ka mid ama inteeda badan,, laakiin kulli inay kaamil yihiin. Siyaabadiisa xaqa yihiin, mid ma jirin (xitaa in yarna) oo khaldan; oo uu mid qumman yahay. Tani waa xaqnimada iyo sidoo kalena tani waa sida Tawreedku u qeexayo Ilaah. Laakiin maxaan ugu bahaan nahay xaqnimada? Waxaan ka hor boodaynaa qayb ka mid ah Zabur si jawaabta aan u helno. Sabuurka 15 ( qoray Dawood NNKH) waxaan ka akhrisan:

Rabbiyow, bal yaa taambuuggaaga ku fadhiyaya? Oo bal yaa buurtaada quduuska ah degganaanaya? 2 Waa kii si qumman u socda, oo xaqnimo sameeya, Oo qalbigiisa run kaga hadla. 3 Waana kii aan carrabkiisa wax ku xaman, Ama aan saaxiibkiis xumaan ku samayn, Ama aan deriskiisa cay ku soo hadal qaadin, 4 Kii indhihiisu ay nejiska quudhsadaan, Oo isagu murweeya kuwa Rabbiga ka cabsada, Kii hadduu dhaarto oo ay waxyeello ku tahay, aan isbeddelin, 5 Kii aan lacagtiisa u soo bixin korsocod, Ama aan laaluush u qaadan inuu wax yeelo kuwa aan xaqa qabin. Kii waxyaalahaas sameeya weligiis lama dhaqaajin doono. (Sabuurradii 15: 1-5)

Marka waxaa la weydiiyay bal yaa ku sii noolaan karaa ‘Buurta Quduuska ah’ ee Ilaah, taasi waa hab kale oo loo waydiinayo kuwa Ilaah janada Kula noolaan doonaa. Oo waxaan ka arki kartaa jawaabta in mid ka mid ah waa kuwa aan ceeb lahayn iyo ‘kuwa xaqa ah’ ( v2 ) – Qofkaasi geli karaa Jannada in uu Ilaah kula noolaado. Tani waa sababta aan ugu baahanahay xaqnimo. Xaqnimada ayaa loo baahan yahay si loola joogo Ilaah maadaama uu yahay dhammaataan xaq ah.

Iyada oo baahida loo qabo maanka lagu haynayo waxaan u baahanahay in aan hadda tixgelino calaamadii labaad ee Ibraahim (NNKH). Riix halkan in la furo marinka Kutubta. Waan aragnaa akhriska Tawreed iyo Quraanka in Ibraahim(NNKH) raacay ‘Jidkiisaqaaday'(Surat 37:83) iyo in uu sidaas sameeyo uu helay ‘xaqnimo'(Biloowgii 15: 6) – Wax keliya ee sugan calaamada Aadan noo sheegay in aan u baahanahay. Haddaba su’aasha noogu muhiimsan waa: Sidee buu Ibraahim (NNKH) ku helay xaqnimada?

Inta badan waxaan ku fikiri karaa in aan xaqnimada aan ku heli karo mid ka mid ah laba siyaabood. Habka ugu horeeyay (ee aan ku fikiri karo) waxaan ku helaa xaqnimada in aan rumeeyo ama aqoonsado jiritaanka Ilaah. Waxaan‘rumaysnahay’Ilaah. Oo aan taageero fikirkan, ma uusan Ibraahim (NNKH) ‘Rabbiga rumaysan’ Biloowgii 15:6? Laakiin iyadoo laga fekerayo wax dheeraad ah waxaan ogaaday in aanay tani ahayn macnaheedu in uu kaliya rumaysnaa jiritaanka Ilaah oo keliya. Maya Ilaah wuxuu u siiyay ballan heegan – In uu heli lahaa wiil. Haddaba waxay ahayd balantaas in uu Ibraahim (NNKH) wuxuu lahaa si uu u doorto in aamino iyo in uusan aaminin. Ka fikir waxa ku saabsan oo dheeraad ah, Ibliiska(sidoo kale loo yaqaan Shaytan ama Ibliis) ayaa aaminsan jiritaanka Ilaah- Oo dhab ahaantii ma uu haysto xaqnimo. Sidaas “Jidka” ma ahaan in aan si keliya aan aamino jiritaanka Ilaah. Taasi ma ahan mid ku filan.

Jidka labaad ee aan inta badan ku fikiro in aan xaqnimo ka heli karo waa in aan mutaystaa ama ka kasbaday xaga Ilaah oo ka yimid wanaaga aan sameeyo. Sameynta waxyaabo badan oo wanaagsan oo ka badan waxa xun, ama aan sameeyo nooc gaar ah ama tiro shaqeed diimeed taasoo ii ogolaaneysa in aan u qalmo, kasban karo ama aan mudnaan karo xaqnimo. Laakiin u fiirso ma ahan waxa uu Tawreedku leeyahay oo dhan. Waxaan soo xiqanayaa qayb ka mid ah Tawreedka mar kale sidaas darteed waxaan dhab ahaan u arki karnaa.

Aabraam Rabbiga rumaystay, oo uu [i.e. Ilaah] waxaa isaga loogu tiriyey [i.e. Ibraahim] xaqnimo. (Biloowgii 15: 6)

Ibraahim (NNKH) ma uusan ‘kasban’ xaqnimada; Waxay ahayd mid lagu “tiriyey’ isaga. Sidaas aawadeed waa maxay kala duwanaanshuhu? Hagaag, haddii wax la ‘kasbaday’ waa u soo shaqeystay – waad mudan tahay. Waxay u eg tahay in aad heshid mushahaarka shaqada aad qabatay. Laakiin marka wax lagu tiriyaa, waa wax laydin siiyay. Ma ahan wax aad kasbatay ama ku talaabsatay, laakiin aad ku heshay hadiyad ahaan.

Sidaas aawadeed Ibraahim (NNKH) wuxuu ahaa nin aaminsan una rumeysan si qoto dheer jiritaanka hal Ilaah. Oo isna wuxuu ahaa nin tukada, kaliyeeli, iyo caawinta dadka (Sida caawinta iyo una tukanayay wiilka uu adeer u yahay ee Luudh/Luudh). Sidaas aawadeed ma ahan in aynu waxaas iska tuurno. Laakiin ‘jidka’ Ibraahim ku helay xaqnimada waa mid aad u fudud oo aan si sigasho leh aan ka maqnaan karnaa. Tawreed wuxuu inoo sheegayaa in Ibraahim (NNKH) waxaa xaqnimo la siiyey sababtoo ah waxa uu rumaystay in ballanqaad isaga uu siiyey Ilaah. Tani waxay ku bedeshay fahamka caadiga ah in aan kala hadlayay in la helo xaqnimada midkood fikir ahaan aaminid in jiritaanka Ilaah uu ku filan yahay, ama innagoo sameeynaya hawlaha wanaagsan oo diinta ku filan in aan heli karno ama xaqnimo mudnaan karno. Tani ma ahan jidkii Ibraahim qaaday. Wuxuu si fudud ku doortay in uu aamino ballanqaadkii.

Haddaba doorashada in ay aaminsan yihiin in ballanqaadkii wiil ahaa dabcan waxay ahayd mid fudud laakiin waxaa hubaal ah in aysan ahayn mid sahlan! Ibraahim (NNKH) waxaa laga yaabaa inuu si fudud u dadarreen lahaa ballantii isagoo ka hadlaya in haddii Ilaah lahaa rabitaan iyo sidoo kale awood uu leeyahay inuu isaga wiil siiyo kadibna wuu samayn lahaa oo uu hadda siin lahaa. Maxaa yeelay, markan naftiisa, Ibraahim iyo Saaray (naagtiisa) waxay ahaayeen waayeel – Si fiican u dhaafay da’da carruurta lagu dhalo. Xusuusnoow Tawreedka Calaamada koowaad ee Ibraahim in uu hore u ahaa 75 sannadood markuu dalkiisa ka tagay oo uu aaday Kancaan. Isla markaas ayaa Ilaah u ballanqaaday in uu heli doono ‘quruun weyn’ Oo dhawr sannadood baa laga joogaa tan iyo markii Ibraahim iyo naagtiisii Saaray oo hadda run ahaantii dad waayeel ah oo waqti dheer sugayey. Oo iyana weli ma yeelan xitaa hal cunugna – Oo dhab ahaan aan quruun ahayn! “Waa maxay sababta uusan Ilaah horay noo siinin wiil haddii uu sidaas sameyn karayo”?, ayuu is lahaa. Haddii si kale loo dhigo, wuu rumaysnaa ballanqaadkii wiilkii soo socda inkastoo u badan tahay waxay lahaayeen su’aalo aan loogga jawaabin oo ku saabsan ballanqaadkii. Waxa uu rumeysan yahay ballanqaadkii sababtoo ah waxa uu isku halleeyey Ilaah in uu siiyey ballanqaad – Inkastoo uusan garan wax kasta oo ku saabsan ballanqaadkii. Oo uu aaminsan yahay ballanqaadkaas (wiilka soo socda iyadoo la soo dhaafay da’da carruur-dhalista) u baahan tahay aaminid in Ilaah samayn karo mucjiso isaga iyo naagtiisa.

Oo aaminida ballanqaadkii waxaa sidoo kale loo baahan yahay sugitaan firfircooni ku salaysan. Noloshiisa oo dhammuna wuxuu ahaa, in dareen, oo uu hakiyey intuu ku noolaa teendhooyin Dhulka Ballanqaadka reer Kancaan kuna sugayey (Sannado weli badan) imaatinka wiilka loo ballanqaaday. Waxa ay noqon lahaayeen kuwa inta badan ka sahlan in ay iska dandarreeyaan ballanqaadkii oo ay ku soo laabtaan gurigoodii halkii ilbaxnimada Mesobotamiya (casriga – maatana loo yaqaan Ciraaq) in uu kaga tegey sannado badan ka hor halkaas oo uu walaalkiis iyo qoyskoodu ay weli ku noolaayeen. Sidaas aawadeed Ibraahim waa in uu ku noolaadaa dhibaatooyin si uu u sii rumeeyo ballanqaadkii – Maalin kasta oo – Sannado badan halka uu sugayay ballanqaadkii la siinayo. Uu isku halleeyay, ballanqaadkii ahaa sidaas u weyn oo qabsaday mudnaan badan noloshiisa inteeda kale – raaxada iyo fayo-qabka. Si dareen run ah, noolal la eegaayo in ballanqaadkii loogu tala galay in ay u dhimanayaan nolol caadi ah. Aaminid ballanqaadkii waxay tustay ku kalsoonaantiisa iyo jacaylkiisa uu u leeyahay Ilaah.

Sidoo kale ‘aaminidu’ ku salaysan ballanqaadkii waxay tageen meel ka durugsan heshiis maskaxeed. Ibraahim wuxuu lahaa inuu saamiyeeyo naftiisa , sumcadiisa, ammaankiisa, falalka la joogo iyo rajada mustaqbalka ee ballanqaadkan. Isagu wuxuu aaminsan yahay, haddaba wuu ahaa mid firfircoon oo mudeecnimo ku sugayay.

Sidoo kalena Calaamada Ibraahim (NNKH) waa sida uu aaminsan yahay ballanqaadkii Ilaah ee wiilka, iyo in sidaas samaynaya uu sidoo kale la siiyey, ama lagu tiriyaa, xaqnimo. In dareenka dhabta ah Ibraahim wuxuu isu soo gudbiyey naftiisa ballanqaadkan. Wuxuu ka dooran lahaa in uusan rumaysan oo uu dib ugu laabto dalkii uu ka yimid (Maanta – loo yaqaan Ciraaq). Oo isna wuu dandarren lahaa balaanqaadkii halka uu weli ka rumeeysan yahay jiritaanka Ilaah oo weli uu sii wado salaadda iyo caawinta dadka kale. Laakiin markaas wuxuu kaliya uu haysan lahaa diintiisa laakiin aan looma tiriyay ‘xaqnimo’. Oo Quraanku noo sheegayaa innaga oo dhan in aan nahay caruurtii Binu Aadam – ‘Dhar xaqnimada – in uu yahay kan ugu fiican’. Tani waa jidka Ibraahim.

Oo sidaas daraaddeed waxaan baranay wax badan. Xaqnimadu, wax aad u baahan nahay Jannada ma ahan in aan kasbano laakiin waa in loo tiriyo. Oo waxaa laynoogu tiriyaa markaan aamino ballanqaadkii Ilaah. Laakiin Calaamadaha Ibraahim ma ahan kuwo weli dhamaystirran. Waxaan sii wadi doonaa Calaaada 3.

Saxiix 1 ee Ibraahim: Duceeyey

Ibraahiim! Waxaa sidoo kale loo yaqaanay Abraahaam iyo Aabraam (NNKH). Dhamaan saddexda diimood waxay aaminsan yihiin jiritaanka Eebbe Yuhuudda, Masiixiyada iyo Islaamku waxay u arkaan mid mudan in la raaco. Carabta iyo Yuhuudda maanta dunida korkeeda ku nool waxay raadraac abtirsi isirnimo ka soo jeedaan wiilashiisa Ismaaciil iyo Isaaq. Oo wuxuu kaloo muhiim u yahay faraca nabiyadda Eebbe maxaa yeelay waa aayaadka aasaaska oo dhan nebiyaddii kale. Sidaas maxaa ku jiray oo uu lahaa, sameeyey, ama uu ogaa in loo oggol yahay in isaga ay ku leeyihiin door xitaa nebiyadii uu ka mid ahaa? Jawaabta tani waa mid aad muhiim u ah in aan eegi doonaa calaamada Ibraahim (NNKH) qaybo badan oo. Riix halkan inay akhriyaan calaamada Quranka iyo Tawreedka.

Waxaan ku aragnaa ayad ka mid ah Quraanka in Ibraahim (NNKH) wuxuu ahaa in ay leeyihiin ‘Qabiilo’ dad ah isaga ka soo farcamidoonaa. Dadkani ka dibna ahaayeen kuwo lahaan doonaa ‘Boqortooyo weyn’. Laakiin nin waa in uu haystaa ugu yaraan hal inan inta uusan yeelan ‘qabaa’ilo’ dad ah, iyo sidoo kale waa inuu haystaa meel ka hor inta dadkaasi yeelan karaan ‘Boqortooyo weyn’.

Ballan u qaaday Ibraahim (NNKH)

Mariska Tawreed (Bilowgii 12: 1-7) Muujinaysaa sida Eebbe u sii socotay fulinta dhamaystirran ee ‘qaboolooyinka’ iyo ‘Boqortooyadda weyn’ ka imaanaya Ibraahim (NNKH). Eebe isaga u yaboohay yabooh run ah oo uu aasaas u yahay qorshihiisa uu mustaqbalka. Ina keena aynu dib u dheehanee iyadoo sii faahfaahsan. Waan aragnaa in Eebbe ku yidhi Ibraahim:

2 “Waxaan kaa dhigi doonaa quruun weyn, oo waan ku barakayn doonaa; Waxaan ka dhigi doonaa magacaaga mid weyn, oo waxaad noqon doontaa barako. 3 oo waan barakayn doonaa kuwa kuu duceeya, kan ku habaarana waan habaari doonaa; oo qabiilooyinka dhulka oo dhammu la adigay kugu barakoobi doonaan”

Weynaanta of Ibraahim

Dad badan ayaa maanta dunida galbeedka ah meesha aan annigu hadda ku noolahay ayaa iswaydiinaya yaab haddii ay jiraan waa Ilaah, iyo sida mid ogaan karaa haddii run ahaantii Isagu isku muujiyey si toos ah Tawreedka. Haddaba horteena waa yabooh, qaybo ka mid ah oo aan xaqiijin karno. Ugu dambayntan ayaa muujinaysa qoraal in Eebbe si toos ah ugu ballanqaaday Ibraahim (NNKH) in ‘waxaan ka dhigi doonaa magacaaga mid weyn‘. Halkan waxaan joognaa qarnigii 21aad haddana magaca Ibraahim/Abraahiim/Aabraam waa mid ka mid ah magacyada ugu badan ee adduunka taariikhdiisa laga aqoonsan yahay. Yaboohan waxa uu macno iyo taariikh ahaanba noqday mid rumoobay. Nuqulkii ugu horreeyey ee Tawreedka jira maanta waa ka Badda Dhimatay taasoo ah taariikhda ilaa 200-100 B.C (eeg Maqaalkayga haddii Sunnadda ka marag ah beddelid Tawreed, Zabuur, & Injil ama may). Taas macnaheedu waa in yaboohaasi leeyahay, ugu yaraan, la qoraal tan iyo wakhtigaas. Oo weliba waagaas qofka iyo magaca Ibraahim si fiican looma aqoon – oo kaliya in yar oo Yuhuudda kuwaasoo raacay Tawreed. Oo weliba sababtoo ah waxaan maanta ogaanay weynaanta magaciisa waxaan ka arki karnaa in fulintu ay timid oo keliya ka dib markii hoos lagu qoray, aan kahor ahayn.

Sidaas qaybtan oo ku saabsan ballantii Ibraahim ayaa hubaal ah in ay dhacday, sida iska cad waa in xitaa kuwii gaaloobay, taasina waxay na siinaysaa kalsooni weyn si ay u fahmaan qaybaha ka haray yaboohii Eebbe ee Ibraahim. Aan sii wado si ay u bartaan.

Barakayn

Mar kale, waxa aan arki karnaa yabooha ‘quruunta weyn’ oo ka soo jeeda Ibraahim iyo ‘barakadii’ Ibraahim. Laakiin waxaa jira wax kale iyo sidoo, barakada ma ahan oo keliya Ibraahim sababtoo ah waxay leedahay “dadka dhulka oo dhammu adigay kugu barakoobi doonaan” (Iyada oo loo marayo Ibraahim). Tani waa in ay adiga iyo anniga inaga dhigtaa in aan kor u fadhiisano iyo weliba aan foojignaano. Maxaa yeelay, adiga iyo anniga waxaan ka mid nahay ‘dhamaan dadka ku nool adduunka’ – iyadoon aan loo eegayn diinteenna, qoomiyadda aan ka soo jeedno, meesha aan ku nool nahay,halka aan bulshadda kaga beeganahay, ama afka aan ku hadalno. Ballanqaadkan waxaa ka mid ah qofkasta oo nool maanta! Inkastoo diimaheenna kala duwan, qowmiyadaha iyo afafku ay kala qaybiyaa dadka keena khilaaf, kanu waa ballantii aan ka gudbi lahayn waxyaalahan inta badan inna kala fogeeya. Sidee? Goorma? Waa maxay nooca barakadu? Tani si cad shaaca loogama qaadin laakiin calaamadan ka dhalatay yabooha waa mid macno ku samaynaysa adiga iyo aniga loona marayo Ibraahim (NNKH). Oo tan iyo markii waxaynu og nahay in qayb ka mid ah yaboohaasi rumoobay, waxaa leenahay kalsooni in qaybta kale ee ina khuseysaa sidoo kale yeelan doonaa fulin cad dhamaystir – waxa keliya oo aan u baahanay si aan u helno furaha una furno.

Laakiin waxaan dareemi karnaa in markii Ibraahim helay ballantii uu adeecay Eebbe iyo…

“Markaasaa Aabraam tegey sidii Rabbigu isaga u sheegay” (v. 4)

Intee in le’eg buu ahaa safarkani ku aadan dhulkii ballanqaadka? Joqraafiga halkani waxa uu muujinayaa socdaalkiisii. Waxa uu asal ahaan ku noolaa Uur (maanta loo yaqaan Koonfurta Iraaq) oo u dhaqaaqay Xaaraan (Waqooyiga Iraaq). Ibraahim (NNKH) ka dibna waxa u socdaalay meesha waagaas loo yaqaanay Kanaan. Waxaad arki kartaa in tani ay ahayd safar dheer. Waxa uu ku safray awr, faras ama dameer sidaa darteed waxay ku qaadatay bilooyin faro badan. Ibraahim waa uu ka soo tagay qoyskiisa, noloshiisa raaxada leh ee (Mesobotamiya waqtigana ahaa xaruntii ilbaxnimada), ammaankiisa iyo in uu u safro dhul shisheeye oo uusan aqoon. Markaasaa waxaa taas, Tawreed inoo sheegayaa, markii uu ahaa 75 sanno jir!

Allabariyo xoolo sidii Nabiyadii hore

Tawreed ayaa sidoo kale waxa uu inoo sheegayaa markii Ibraahim (NNKH) ku yimid Kanaan si nabad ah:

“Sidaas daraadeed ayuu halkaas meel allabari Rabbiga uga dhisay meel“(v. 7)

Meesha allabariga waxay noqon doontaa meesha, sida Haabil iyo Nuux Isaga ka hor, wuxuu bixiyey allabaryo dhiiga xoolaha ah oo uu u bixiyey Eebbe hortiis. Waxaan u aragnaa in ay tani tahay qaab ka mid ah sida nebiyadii u caabudi jireen Ilaah.

Ibraahim (NNKH) waxa uu halis geliyey noloshiisa isagoo markaas ku jiray intii ugu dambaysay noloshiisa oo uu u safro dhulkan cusub. Laakiin in uu sidaas sameeyo wuxuu uu gudbiyey yabooha Eebbe in la barakeeyo iyo in barakadu umad kasta gaarto. Taasina waa sababta uu sidaas muhiimka noogu yahay. Laakiinse calaamadiisu halkan kuma dhamaato. Waanu sii wadaynaa Calaamada 2 ee Ibraahiim qoraalkayaga kuxiga.

Calaamada Nebi Luudh

Luudh (ama Luud kii Tawreed/Kitaabka Quduuska ah) waxa uu Ibraahim ahaa adeerkiis (NNKH). Wuxuu doortay in uu ku noolaado magaalada ay ka buuxaan dad shar qabayaal ah. Laakiin Ilaah waxa uu u isticmaalay xaaladdan sida calaamadaha nebiyada ee dadkoo dhan. Laakiin waa maxay calaamadahu? Si aan taas kaga jawaabno waxaan u baahan nahay in aan si gaar ah u fiirino dadka kala duwan ah ee xigashadan laga weriyey. Halkan riix si aad u akhriso xigashadda laga weriyey ee labada Tawreed iyo Quraanka.

Xigashooyinka ee Tawreed iyo Quraanku, waxaan ka arki karaa in ay jiraan saddex kooxood oo dad ah, iyo sidoo kale Malaa’igta (ama Rasuullo) Ilaah. Ina keena aynu ka fikirno mid kasta doorkeeda.

Raggii reer Soodom

Nimankanu waxay ahaayeen kuwo aad u qalloocan. Waan aragnaa in nimankani la filayey in ay kufsadaan rag kale (in si dhab ah ayeey u ahaayeen Malaa’igo laakiin tan oo ahaa in nimankii Soodom moodeen in ay ahaayeen rag ay qorsheynayeen in ay xoog ku kufsadaan iyaga). Noocan dembiga ah wuxuu ahaa mid aad u xun oo uu Ilaah go’aamiyey xukumid magaaladaas oo dhan. Iyo sidoo kalena xukunkaasuna wuxuu waafaqsanaa kii la siiyay Aadan. Dib ugu noqosho biloowgii Ilaah ayaa u digay Aadan xukunka dembigu waxa uu ahaa dhimasho. Nooc kale oo ciqaab ah (sida garaaca, xabsi iwm.) ma uusan ku filnayn. Ilaah wuxuu ku yidhi Aadan.

“… Laakiin geedka aqoonta wanaagga iyo xumaanta waa inaanad waxba ka cunin: waayo, maalintii aad wax ka cuntid hubaal waad dhiman doontaa” – (Bilowgii 2:17)

Sidoo kale, ciqaabta dembiyada nimankii reer Soodom waxay ahayd in sidoo kale ay u dhintaan. Dhab ahaantii magaalada oo dhan iyo qof walba oo ku nool gudaheeda waa la baabbi’in doonaa waxaana lagu baabi’in doonaa dab ka yimid xaggaas iyo jannada. Tani waa tusaale ka mid ah qaababka markii dambe lagu sharaxay Injiilka:

Waayo, mushahaarada dembigu waa dhimashada (Romans 6:23 )

Luudh wiilashii gabdhihiisa u dhaxay

Xigashooyiinkii iyo xisaabtii Nuux, Eebbe ayaa xukumay dunida oo dhan, oo waafaqsanaa calaamada Aadan xukunkii ahaa dhimashada ee daadkii weynaa. Laakiin Tawreed iyo Quraanka ayaa noo sheegay in dadka dunida joogay oo dhami markaas ahaayeen kuwo ‘xumaa’. Ilaah ayaa xukumay nimankii reer Soodom, laakiin sidoo kale waxay ahaayeen kuwo shar qabayaal ah oo qalloocan. Iyada oo kaliya loo eegayo xigashooyinkan, kuwaasoo aan ka yaabaa in la i jirrabay in aan ammaan ka ahay xukunka Ilaah, maxaa yeelay ma aan ihi mid xumaan lagu yaqaan, waxaan aaminsanahay Ilaah, waxa aan sameeyaa waxyaabo badan oo wanaagsan, iyo weligayna ma’aan samayn xummaan noocaas oo kale ah. Sidaa daraadeed, ma ka badbaadi doonaa?Calaamadda Luudh ee wiilashii gabdhihiisa gabay iga digtay. Qayb kama aysan ahayn raggii isku dayayeen in ay kufsi qaniisnimo ah ay sameeyaan. Si kastaba ha ahaatee, iyagu ma aysan qaadan digniintii Qiyaame soo socda umana qaadan si dhab ah. Dhab ahaantii, Tawreed waxay inoo sheegaysaa in iyana u maleeyeen in ‘isagu uu (Luudh) uu kaftamayey’. Xaaladdoodu ma ka duwanayd tan raggii kale ee magaalada? Maya! Waxaa soo gaaray isla dhibkaas oo kale. Ma jirin farqi u dhexeeya natiijada kuwii gabdhihiisa qabay iyo raggii shar qabayaasha ahaa ee reer Soodom. Calaamadda halkan waa in qof walba uu digniinahan u qaataan si dhab ah. Looguma talogelin oo keliya dadka shar qabayaasha qalloocan.

Xaaskii Luudh

Luudh xaaskiisa waxay noo ahayd calaamad weyn. Labadduba Tawreed iyo Quraanku waxay soo weriyeen sidoo kale in ay la baaba’day dadkii kale. Oo iyana waxay ahayd xaaskii nebiga. Laakiin xiriirkeeda gaarka ah ee Luudh ma uusan badbaadinin iyada inkastoo aysan ku dhaqmi jirin khaniisnimo sida raggii reer Soodom ay samayn jireen. Laakiin Malaa’gtu ku amreen.

‘Yuusan idinka mid idinka mid ahi eegin gadaal’ (Surat 11:81) Hud ama “gadaashaadana ha eegin” (Bilowgii 19:17)

Oo Tawreed Biloowgii waxuu inoo sheegayaa in “Laakiinse naagtiisii oo daba socotay ayaa dib u eegtay, waxayna noqotay tiir cusbo ah.” (Biloowgii 19:26 ). Waxa uu yahay ‘dib u’ macnihiisuna yahay oo loola jeedaa mala sharaxin. Laakiin waxay mooday in ay kaligeed laga yaabaa xitaa in ay iska indha tiri karto amarka Ilaah xitaa haddii uu yahay mid yar, moodayna in uu wax micno ah ku fadhiyin. Laakiin iyada qaddarkeeda – iyada dembigeeda ‘yaraa’ – waxay ahayd la mid sida uu ahaa nimankii reer Soodom dembigoodii ‘weynaa’ – geeri. Tani waa mid calaamad anniga muhiim ii ah oo aan maskaxda ku hayo si aan uga sii fekero in qaar ka mid ah dembiyadii ‘yar’ way ka reeban yihiin xukunka Ilaah – Xaaskii Luudhna waxay calaamadeedu inoo tahay si la inooga digo ka gees ahaanshaha fikirida qaldan.

Luudh, Ilaah iyo Malaa’gtii

Sida aan ku aragnay Calaamadii Aadan, markii uu Ilaah xukumay sidoo kalena wuxuu u fidiyey naxariis. Qiyaamehaas waxay ahayd oo la siinayo dhar ka samaysan maqaar. Iyadoo Nuux, markii Ilaah xukumay haddana wuxuu siiyay naxariis iyada oo loo marayo sanduuqa. Oo mar labaad waxaan aragnaa in Ilaah, xitaa markuu Qiyaame oogayo uu naxariisto. Tawreed ayaa tilmaamaysa:

^“Laakiin markuu (Luut) raagay ayay nimankii gacantiisa qabteen, iyo gacantii naagtiisa, iyo gacantii labadiisii gabdhood; Rabbiguna waa u naxariistay isaga, iyana way soo bixiyeen, oo waxay geeyeen magaaladii dibaddeeda.” (Biloowgii 19:16 )

Maxaa ka baran karnaa tan? Sida calaamaadkii hore, naxariistu waxay ahayd mid caam ah laakiin waxaa la siiyaa oo kaliya iyada oo loo marayo hal hab – ku hogaamin magaalada dibaddeeda. Ilaah ma uusan, tusaale ahaan, siinin naxariis iyagoo looga samaynin hoy magaalada dhexdeeda kaasoo u adkeysan Naarta katimid jannada. Waxaa jiray hal waddo keliya oo lagu helo naxariis – u Raac Malaa’igta magaalada dibaddeed. Sababta Ilaah fiday naxariis Luudh iyo Ehelkiisa, ma ahaan qummanaantooda awgeed. Dhab ahaantii, in labada Tawreed iyo Quraankuba waxaan ku aragnaa in Luudh u ahaa diyaar in uu bixiyo oo uu siiyo gabdhihiisii kuwa dadka kufsada – ma aysan ahayd mid sharaf ku dheehan. Oo markaas Tawreed waxa uu inoo sheegayaa in xitaa Luudh ‘hakaday’ markii malaa’igihii u digeen. Laakiin, xitaa waxaas oo dhan, Ilaah waxa uu u fidiyey naxariis isagoo ‘qabanaya’ kuna hoggaaminaya inuu isaga baxo magaalada. Tani waxay inoo tahay innaga Calaamad: Ilaah ayaa inoo fidin doonaa naxariistiisa, iyadoon ku xirnayn ficilkeenna. Laakiin waxaan, sidii Luudh ee innaga horeeyay, u baahan nahay si aad u helno naxariis oo ay inoo caawiso. Wiilashii gabdhihiisa qabay ma aysan helin sidoo kalena kama aysan faa’iideysan.

Tawreed wuxuu inoo sheegayaa in Biloowgii in Ilaah u fidiyey naxariis Luudh maxaa yeelay adeerkiis, Nabigii weynaa Ibraahim (NNKH) ayaa u tukaday isaga (eeg qaybta biloowgii halkan). Oo markaas Tawreed sii waday calaamadahii Ibraahim balanqaadkii Ilaah ka yimid in

“ay quruumaha dunida oo dhammu ku barakoobi doonaan farcankaaga, maxaa yeelay, codkaygaad addeecday” (Biloowgii 22:18 ).

Ballanqaadkani waa inuu heegnaanta ina geliyaa, maxaa yeelay, wax dhib ah maleh kuwa aan nahay, afka aannu ku hadalnaa, diinta aan heysano, ama halka aan ku nool nahay waan naqaan in adiga iyo anniga aan labadeenu qeyb ka nahay ‘quruumaha dhulka oo dhan’. Sidaas darteed haddii shafeeco Ibraahim uu dhaqaajiyay Ilaah in uu u fidiyo naxariis Luudh, inkastoo uusan mutaysan, intee in le’eg ayaa calaamaadka Ibraahim inoo fidin doonaa naxariis, yaa ka tirsan ‘quruumaha oo dhan’? Iyadoo fikirkan maanka aan ku haynayno waynu sii wadaynaa safarkeennii aan ku eegaynay Nebiyadda Tawreed innagoo kan xiga ku eegayna Calaamadihii Ibraahim.

Calaamada Nuux

Waxaan sii wadidoonaa oo aan si taxane ah u sii wadidoonaa ilaa iyo biloowgii (Aadan/Xaawo iyo Qaabiil/Haabiil) iyo Nebigeena ku xiga ee mudan xusid lagu xusay Tawreedka waa Nuux (NNKH), kaasoo ku noolaa 1600 sano Aadan ka dib, laakiin waa maxay calaamada Nuux ee aan u baahanahay in aan siino fiiro gaar ah? Fadlan riix Halkan inay akhriyaan xisaabta Nuux (NNKH) ee Tawreedka iyo Quraanka.

La’aanta vs. Helida naxariista

Marka aan la hadlayo reer galbeedka oo aan kala hadlayo arrimaha ku saabsan Ilaah iyo qiyaamaha, jawaabta aan inta badan helo waa wax u eg, “Ma aan ka walwal qabo qiyaamaha maxaa yeelay Isagu waa mid naxariis badan mana aan filayo in uu Isagu runtii i xukumi doonaa”. Waa tan xisaabtanka Nuux (NNKH) keentay in aan run ahaantii weydiino sababaynta. Haa, Ilaah waa uu naxariis badan yahay, maxaa yeelay Isagu ma uu isbedelo oo weliba wuxuu ka buuxay naxariis wakhtigii Nuux (NNKH). Weli dunida oo dhan (marka laga reebo Nuux iyo qoyskiisa) Waa la wada baabbi’iyey oo la xukumay.

Suurat Nuux (Suurat 71 – Nuux) waxay inoo sheegaysa:

Gafkoodi Dartiis yaa loo Maansheeyay Naarna Loo Galiyey, mana helayaan Eebe ka soke gargaare, Nuux wuxuu yidhi Eebow ha kaga tagin Dhulka korkiisa Gaalada Ruxna. (Suurat Nuux 71:25)

Sidaas daraaddeed dee meeday naxariistiisii? Waxay ahayd oo ay ku jirtay doonnida.. Sida Ayaadka 64 ee Al-Araf noo sheegay:

ku korinay Nuux iyo intii la jirtay Doontii

Ilaah naxariistiisa, isagoo isticmaalaya Nebi Nuux (NNKH), waxa uu diyaariyey doonni diyaar u ahaa qofkasta oo la heli karo. Qof kasta ayaa laga yaabaa in ay soo geli karayn doonniidaas oo hadana heli karayn naxariis iyo ammaan. Dhibaatadu waxay ahayd ku dhowaad dhammaan dadka ka jawaabay farriinta ma’aysan rumaysanayn. Waxay ku jees jeeseen Nuux (NNKH), mana ayn rumayn in qiyaame soo socda. Hadday ahaan lahaayeen kuwo doonnida galay waxay ka baxsan lahaayeen qiyaamaha.

Qayb ka mid ah Qur’aanka Kariimka ah sidoo kale waxa uu inoo sheegayaa in mid ka mid ah wiilashii Nuux rumeeyey Ilaah iyo qiyaamaha soo socda. Xaqiiqda dhabta ah ee uu isku dayayay in uu fuulo buur waxay muujinaysaa in uu isku dayayey in uu ka baxsado xukunka Ilaah (oo sidaasuu ku rumeeyay Ilaah iyo Qiyaamaha) uuna doonayey in uu ka baxsado. Laakiin mar kale waxaa jiray dhibaato. Ma uusan isu gayn aaminsanaa la socoto adeecid iyo doorasho halkii uu ka go’aansaday in uu keli ahaa isula shaqeeyo si uu uga baxsado qiyaamahaas. Laakiinse aabbihiis wuxuu u sheegay:

Waxba maanta ma badbaadin karo, ka amarka Ilaah, kasta laakiin kuwa cidduu u naxariistaa wuu karaa!

Innan kani waxa uu u baahan yahay naxariista Ilaah, ma u baahna dadaal u gaar ah si uu uga baxsado xukunkan. Dadaalkiisa uu ku fuulay buurta waxay ahayd mid aan waxtar lahayn.

Sidaas natiijada isagu waxay la mid ahayd sidii kuwii ku jees jeesay Nabiga Nuux (NNKH) – waxay u ahaatay dhimasho biyo hafiyeen. Haddii kaliya uu doonnida galay ayuu sidoo kale ka soo baxsan lahaa qiyaamaha. Sidaas daraadeed waan naqaan in aaminaad Ilaah iyo qiyaamaha kuma filna oo keliya in aad ka baxsato. Dhab ahaantii, waa in aad aqbashid aaminaada in Ilaah naxariis sameeyo, oo ma ahaan fikrado noo gaar ah, halkaas oo aanu hubin karno in aan heli doonaa naxariis. Tani waa calaamadii Nuux inoo ahaatay – doonnida. Waxay ahayd Calaamad xukunka Ilaah dadweynaha u ah, iyo sidoo kale hab oo uu Isagu ku muujinayey naxariis iyo fakasho. Iyadoo qof kasta uu daawaney in waxa la dhisayey waxay noqotay calaamad qiyaamaha soo socda iyo in la heli karo naxariis. Laakiin waxaa ay muujinaysaa in naxariistiisa lagu gaadhi karaa oo kaliya iyada oo loo marayo bixinta uu Isagu aasaasay.

Sidaas aawgeed waa maxay sababta Nuux uu u helay naxariista Ilaah? Tawreedka ayaa soo celceliyay dhowr jeer weedhan

Oo Nuux uu sameeyey dhammaan waxii Ilaah isaga ku amray

Waxaan ka heli in aan sameeyo wixii aan fahamsanahay, ama waxa aan jeclaan, ama waxa aan ku raacsanahay. Waxaan Hubaa in Nuux (NNKH) waxaa maankiisa ku jiray su’aalo badan oo ku saabsan digniinta Ilaah ee daadka soo socda iyo amarkiisa si uu uga dhiso sanduuq weyn dhulka. Waxaan hubaa in uu sababayey laga yaabaa in tan iyo markii uu ahaa nin wanaagsan siyaabo kale markaas uma baahnayn in uu ku bixiyo fiiro gaar ah si uu u dhiso doonidan. Laakiin isagu wuu sameeyey‘dhamaan‘ ee lagu amray – Ma ahan oo keliya waxa aabbihiis u sheegay, mana ahan waxa uu fahamsan yahay, mana ahan waxa uu raali ka ahaa, oo xataa ma ahayn waxa isaga dareen u sameenayey. Tani waa tusaale weyn oo aan raaci karno.

Albaabka Badbaadadda

Tawreedka ayaa sidoo kale inoo sheegaaya in Nabi Nuux ka dib, qoyskiisa, iyo xayawaankii ay doonnida galeen.

Markaasaa Ilaah wuxuu ku xidhay isagii.

Waxay ahayd Ilaah in uu gacanta ku hayey Isagoo maaraynayey albaabka sanduuqii – ee uusan ahayn Nuux (NNKH). Markii qiyaame yimid oo biyuhuna yimaadeen, si kasta oo ay u garaacaan dadka banaanka joogay doonida waxba kama tari karin in uu Nuux albaabka furo. Ilaah baa gacanta ku hayey albaabkaas keli ah. Laakiin kuwa gudaha ku jiray waa laga yaabaa inay ku nasan kareen kalsooniga in Ilaah maamulo albaabka oo aysan waxba waxyeeli karin oo aysan dabaysha ama hirrarku uusan furi karin albaabka. Waxay ahaayeen kuwo nabdoon albaabka daryeelka Ilaah iyo naxariistiisa.

Maadaama uusan Ilaah isbedelin sidoo kalena tan waa ay ina khusaysaa. Oo nebiyadii oo dhammuna waxay inooga digeen in ay jirto qiyaame kale oo soo socda – Iyadoo tanina ay tahay mid dab – laakiin calaamada Nuux (NNKH) wuxuu noo hubinayaa in imaanshaha qiyaamaha uu bixin doonaa naxariis. Laakiin waa in aan raadinaa in uu ‘doonida’ hal albaab leh ay kafaalo qaadi doono in la heli doono naxariis.

Allabarigii Nabiyadda

Tawreed ayaa sidoo kale waxa uu inoo sheegayaa in Nuux (NNKH):

Nuuxna meel allabari buu Ilaah u dhisay; xayawaankii daahirka ahaa iyo haaddii daahirka ahaydba, intuu wax ka qaatay, ayuu allabaryo la gubo ku bixiyey meeshii allabariga dusheeda. (Bilowgii 8:20)

Tani waxay ku haboon tahay tilmaantii Aadan/Xaawo iyo Qaabiil/Haabiil oo xoolaha ku allabaryaya. Taas macnaheedu waxa weeye, mar labaad, in dhimashada xoolaha iyo dheecaan dhiig waxay ahayd sida Nabiga Nuux (NNHK) u tukan jiray, oo waxaa u oggolaaday, Ilaah. Dhab ahaantii Tawreed ayaa sheegay in allabariga ka dib, Ilaah ‘uu barakeeyey Nuux iyo wiilashiisii’ (Bilowgii 9: 1) oo uu ‘axdi la dhigtay Nuux’ (Bilowgii 9:8) si aysan mar dambe dhammaan dadka oo idil, aan daad lagu xukumin. Sidaas waxa ay u muuqataa in allabariga, dhimasho, iyo sidoo kale dheecaanka dhiigga xoolaha Nuux wuxuu u ahaa mid muhiimad u leh caabudiisa Ilaah. Sidee muhiim u tahay tani? Waxaan sii wadi doonaa daraasadeennii aan ku wadnay nebiyadda Tawreed, oo uu Luudh/Luudh soo socda.

Calaamadaha Qaabiil & Haabiil

Maqaalkii hore waxaan ku eegnay Calaamadihii Aadan iyo Xaawo. Waxay lahaayeen laba wiil oo si xoog badan iskaga hor yimid. Waa sheekadii dilkii ugu horeysay ee taariikhda aadanaha. Laakiin sidoo kale waxaan rabnaa in aan ka barano mabaadiida caalamiga ah ee sheekadan si aan u fahano calaamadahoodii. Sidaas daraaddeed aynu akhrino oo aan wax ka barano.(Halkan Riix si aad u furtid qaybtan bog kale).

Qaabiil iyo Haabiil: Laba wiil, Laba allabari

Tawreedka labadii wiil ee Aadan & Xaawo waxaa la odhan jiray Qaabiil iyo Haabiil. Quraanka laguma magacaabin jiritaankooda, laakiin waxaa loo yaqaanaa Qaabiil iyo Haabiil dhaqanka Islaamka. Waxay mid kasta keenee allabari Ilaah laakiin allabarigii kaliya ee Haabiil baa la aqbalay halka kii Qaabiil aannan. Masayr aawadiis Qaabiil wuxuu dilay walaalkiis laakiin ma uusan ka qarin karin ceebtii dambigiisa Ilaah. Su’aasha muhiimka ah ee xisaabtan waxaa weeye sababta allabarigii Haabiil loo aqbalay halka kii Qaabiilna aannan. Dad badan oo u qaatay in farqi labada walaalo u dhexeeya. Laakiin innagoo si taxadar leh u akhrinayna xisaabta dhexmartay waxay keeni doontaa in si kale aan u aragno. Tawreedka ayaa caddaynaya in uu jiray farqi u dhexeeya allabarigii keenay. Qaabiil wuxuu keenay ‘miraha ciidda’ (miraha iyo khudaarta) halka Haabiil uu ‘ka ahaa curadkii adhigiisa qaybaha baruurta’ ayuu keenay. Taas macnaheedu waxaa weeye in Haabiil uu ku allabaryi jiray xoolaha, sidii lax ama orgi, adhigiisa ka mid ah.

Halkan waxaan ku arki isku midka sidii calaamada Aadan. Aadan waxa uu isku dayay inuu ku daboolo cawradiisa laan caleen ah, laakiin waa loo baahan yahay hargo xayawaan(Oo sidaas u dhintay) in la siiyo dedid wax ku ool ah. Caleemuhu, miraha iyo khudaartu ma lahan dhiig oo sidaas ma ay laha nolol la mid ah tan dadka iyo xoolaha. Dedistii caleemihii aan dhiiga lahayn kuma filnayn Aadan iyo sidoo kale allabariga dhiig la’aanta ah ee miraha iyo khudaarta Qaabiil ma aysan ahayn mid la aqbali karo. Haabiil allabarigiisii ahaa ‘qaybaha baruurta’ macnaheeduna yahay in la daadshay dhiigga xoolaha oo la miiro, sida in xayawaanka asal ahaan dhar u noqday Aadan & Xaawo.

Waxaa laga yaabaa in aan ku soo koobi karno calaamad hadal aan bartay markii aan ahaa wiil yar: ‘Waddada lagu gaarayo cadaabta waxaa ku sharraxan niyad wanaagsan’. Hadalkaasi waxay u muuqataa in ay ku habboon tahay Qaabiil. Waxa uu rumeeyay Ilaah iyo isagoo muujiyey in tan soo socda in ay Isaga caabudaan iyagoo allabaryaaya. Laakiin Ilaah ma aqbalin allabariga oo sidaasna ma uusan aqbalin isaga. Laakiin waa maxay sababta? Ma wuxuu leeyahay dabeecad xun? Saas ma u odhanayso bilowgii. Waxa ay noqon kartaa in uu ku lahaa laga yaabaa xitaa in uu lahaa ujeedooyin wanaagsan iyo dabeecad sarre. Calaamadda Aadan, aabbihiis, ina siinayaa wax fikrad ah. Markii Ilaah xukumay Aadan iyo Xaawo wuxuu iyagii ka dhigay dad dhimanaya. Sidaas darteed dhimasho waxay noqotay bixinta dembigooda. Oo markaas Ilaah wuxuu iyagii siiyey calaamada – Dharka (hargo xayawaanka) in cawradooda la daboolay. Laakiin taa micnaheedu uu yahay in loogu tala galay in xoolaha su’aashu khuseeyso inuu dhinto. Xoolaha

dhintay iyo dhiigood la miiray si ay u daboosho ceebtii Aadan iyo Xaawo. Haddaba wiilashooda keenay allabaryo laakiin kan kaliya allabarigii Haabiil(‘Qaybaha baruurta adhigaaga’) wuxuu u baahan yahay geeri iyo in ay daadiyaan dheecaan iyo dhiigga allabariga. Tan ‘miraha ciidda’ ma dhiman karaan maadaama aysan ahayn ‘noole’ si la mid ah oo isaguna uusan dhiig u daadid karin.

Calaamadeenna: Qubidda & dareeraha ku shubma ee dhiigga

Ilaah baa halkan innagu baraya waano. Innaga innaguma xidha in aan go’aamino sida aan ugu dhawaanayno Ilaah. Wuxuu sameeyaa shuruucda, innaguna waxaan go’aaminaa in aan raacno ama aannan. Oo haddana shuruucdaa halkan waa in aan ku bixinaa allabarigii dhimanayey, daadisa oo qubidda dhiiggiisa. Waxaan laga yaabaa in aan jeclaan lahaa wax kasta oo looga baahan yahay oo kale, maxaa yeelay, ka dibna waxaan ku siin karaa khayraadka aniga ii gaar ah. Waxaan ku siin kartaa waqti, tamar, lacag, salaad iyo dadaal laakiin, laakiin nolol ma siin karno.

Laakiin allabari dhiig ah, waa tan waxa Ilaah u baahan yahay. Wax kasta oo kale ma noqon doono mid ku filan. Waxa ay noqon doontaa mid xiiso leh si aad u aragto in calaamadaha wax sii sheegid oo soo socota ay tillmaantan allabariga sii socoto.

Calaamada Aadan

Aadan iyo xaaskiisa Xawa waxay ahayeen dad caajiba waayo si toos ah uyuu vIlaahay u abuuray iyaha kuna noolaayeen Janno Firdoosa. ‘ Aadan ‘ micnaheedu waa ‘ wasakh ‘ ee afka asalka Cibraaniga , taasi oo tilmaamaysa in laga abuuray dhoobada dhulka , ama ciidda . Aadan iyo Xaawo ayaa dhamaan aadanahu ayaa ka soo jeedan . Maxaa yeelay, iyagu waa ‘ madax ‘ ee cirqiga aadanaha ay leeyihiin calaamad muhiim ah in aannu si ay u bartano . Waxaan eegay laba aayadaha isku midka ah ee Quraanka oo ka hadlaya Aadan , iyo mid ka mid ah kitaabka Bilowgii oo ku dhex yaal Tawreed Muuse ( Musa ) . ( Riix Halkan si aad u furato aayadahani waxay oo bog kale ku qoran) .

Markii aan akhriyo aayadahan ka Buugaag Quduuska ah daawashada ugu horeysay ee aan sameeyey waxay ahayd isku mid ah oo xisaabaadkaas . In labada akoonnada ay arkayaan mid yihiin ( Aadan , Xaawa, Shaydaan ,iyo Eebe ) ; meesha waa isku mid labada xisaabaadka ( Jannada ) ; in labada meelood ee Shaydaanku ku khiyaamay Aadan iyo Xaawo ,iyo meeshii aay labadooduba aay caleemeha is ku qariyaan si aay cawradooda u asturaan marku shaydaanku duufsaday ; Islaa meeshaasu waxay aheyd meeshi uu Ilaahay (Swt) ku ciqaabay iyaga markii aay danbaabeen beerta Jannada dhexdeeda taasi uu Ilaahay (Swt) ugu horeyntii Aadan ku abuuray kadibna Xaawa ka sameeyey feedhisa. Isla goobtaas hadan Ilaahay (Swt) waa meeshi uu ugu naxariistay iyaga ee uu cawradoodu ku asturay iyo qaawanaantoodii. Quraanku waxa uu arinkooda hordhac uga dhiga isaga oo ku tilmaamaya ‘ Ciyaalkii Aadan’ ( kuwaasina waa inaga oo ah umaadii Aadan ka so abuurantay!) Taasina waxa aay ka dhigantahay ‘ Calaamadaha Ilaahay (Swt)’. Marka sida kale loo dhigo tani maha oo keliya cashar taariikh ah oo ku saabsan dhacdooyinka Xurmaysan ee la soo dhaafay.

Waa in aay na tusta oo aay na xasuusisa in aay dhacdadani aay inaga tahay- oo markaas aan is weydiina inaga oo sahaminayna sida aay calaamadahani aay inoogu kuwa mucjiso ah oo inaga inugu saabsan.

Aadan ayaa inoo Digay

Waa inaan aad uga fiirsano ama u darasadayno inaga oo aay inaga dhabtahay – in labada dhacado ee ku kala qoran (sida Quraanka iyo Tawreed ) Aadam iyo xaawa waxa keliya oo aay galeen hal danbi oo Ilaahay ( Swt) aay ku caasinimoobeen markii aay jannada joogeen taasan Ilaahay aaya iyaga xukumay. Iyagu ma leeyihiin , tusaale ahaan , toban dembiyadii caasinnimada Eebe siiyo sagaal digniin ka dibna Eebe ugu dambeyntii u gar qaybinaya . Eebe iyaga u xukumay oo ka fal mid ka mid kaliya caasinimada . Dadka intooda badan ee reer galbeedka ah ah rumeeyay Eebe waxay aaminsan yihiin in uu kaliya u xukumi doonaa ka dib markii ay ka go’an dembiyadeedii badnaa . Oo iyana waxay ku fikiraan in haddii ay dembiyadaadu yar ‘ ka badan kuwa kale inta badan , ama haddii camalkooda wanaagsan ka badanyihiin falalka ay ku caasi markaas (ama laga yaaba) wuxuu Ilaah uma xukumi doono . Aadan iyo Xaawa ee waayo-aragnimo waa digniin noogu in aanay tani ahayn kiiska . Eebana wuu xukumi xataa hal dembi oo isaga lagu caasiyo .

Tani macno hadii aan is barbar caasinnimada Eebe sharciga jabiyay quruun . Wadanka Kanada meesha aan ku noolahay , haddii aan jebiyo mid ka mid ah oo keliya sharciga (sida haddii aan khiyaameeyay cashuurta aan bixiyo) xukumadu xaq ayaay u leedahay inay I xukumaan waayo sharcigii aayan jebiyee. Anigu kuma andacoon karo inan jebiyey hal sharci oo anaan wax dil ah geeysan, ama anaan wax dhicin ama wax afduubin. Si aay dawalada Kanada ii xidho oo aan denilo u noqodo waxay ku xidhantahay aniga oo sharci kaliya jebiya. Sida awgeed Ilaahay ( Swt) sidaas oo kale weey ama si kasii fiican sharcigiisu.

Sidaas waxaa ku Sugan Calaamad ama dhacdo halkan siday Aadan iyo Xaawa aay Ilaahay (Swt) aay ku caasiyeen. Oo falkii aay jannada ku dhax sameeyen waxa aay la kulmeen ceeb iyo inaay dareeman inaay qawan yihiin ama cawradood muuqato kadib waxa aay isku dayeen inaay isku daboolaan caleemo iyaaga oo qarinaaya cawradooda rabana inaay is asturaan. Sida oo kale anigu shaqsiyan marka aan wax caasinimo ah sameeyo waxa aan dareema ceeb waxanan isku dayaa inaan astuura oo aan si ahaan u asturo- si aan uga qariyo dadka kale. Aadan iyo Xaawa waxa aay sameeyeen denbi aan Ilaahay ( Swt) ka qarsoonayn. Ilaahay (Swt) wuu arkay ina aay danbaabeen oo aay aay isaga caasiyeen kadibna talaabo ayuu ka qaaday oo wuu la hadlay iyaga. Halkan hoose ka akhri sida uu iyaga ku sameeyey ugalana hadlay.

Falalka Eebe ee Ciqaabtiisa iyo Naxariistiisa

Hadii aan si fican u barano Waxa uu Ilaahay ( Swt) ku sameeyey iyaga ( Ina oo eegayana dhacdooyinka) waxa aan ku arki doona sadeex shay oo uu ku sameeyey iyaga:
Ilaahay(Swt) iyaga waxa uu kadhigay qaar aan aduunka ku waari doonin- oo dhiman doona
Ilaahay (Swt) waxa uu iyaga ka soo saaray beerta jannada. Kadib waxa aay u soo baxeen aduunka oo ah meel adag oo lagu noolado.
Ilaahay (Swt) waxa uu iyaga dhar uga dhiigay maqarka ama haraga xoolah.
Waxa xiiso leh saddexdaas arin ee aan kor ku so xusnay dhamaan waa aaynu la wadagna iyaga ilaa iyo maanta oo aan jirno.k. Qof walba wuu dhimanayaa, hal qof- xatta nebi ama haddii kale – wali kuma laaban beerti jannada ee laga so saaray Aadan iyo Xaawa, qof kasta waxa uu xidhan yahay dhar bini aadan ilaa maalintaas . Dhab ahaantii saddexdaas qodob ‘waa caadi’ qof walba in aanu seegi xaqiiqda ah in waxa Eebe ku sameeyey Aadan iyo Xaawa ayaa weli la dareemay noo ilaa maantadan la joogo, taasi oo aay ka so wareegtay kumanaan sanno. Waa sida haddii cawaaqibka waxa maanta dhacay ayaa weli na saameynaya maanta ee ka mid ah siyaabaha ugu yaraan .
Waxa kale oo in aan halkan la soco waa in idiinyihiin, ( dharka ) Eebe ka soo ahaa naxariis Xaggiisa ka ahaatay . Haa uu iyaga u xukumay , laakiin waxa uu sidoo kale naxariis bixiyo . Eebe ma u leeyihiin in ay taasi iyaga siinayo . Aadanna & Xaawa ma kasban idiinyihiin, iyada oo loo marayo hab-dhaqanka xaqa ah ( dhaqankooda ahaantii dhan in labada Tawreed iyo Quraanka ka fog yahay xaqa ) kasbadeen ‘ mudnaan ‘ kulankii ay fal caasi . Adam & Xaawa heli karaa oo keliya marka bixinta Eebe aan qoowleeysatada ama waxay ku mutaysan . Laakiin qof ma bixin . Tawreed In badan oo si gaar ah waxa uu inoo sheegayaa in dharka laga Eebe hargahood ‘ . Oo sidaasay uga soo xayawaan yimid . Ilaa markan waxaa jiray dhimasho kuma jirto , laakiin haatan qaar ka mid ah xoolaha ( laga yaabee ido ah ama orgi , kiis kasta oo xayawaan oo maqaarka ahaa ku haboon samaynta ded ah dhar ) sameeyey mushaharka – noloshiisu la . Bahal dhintay si Aadan & Xaawa naxariis Eebe ka soo heli kartaa .

Quraanka ka dibna na sii sheegayaa in dhar sameeyey dabooli ceebtooda , laakiin dharka in ay si dhab ah loo baahan yahay ahaa ” xaqnimada , iyo in hab qaar ka mid ah dharka ay u lahayn ( harkaha ) waa calaamad xaqnimada this , iyo tani waa calaamad noo . Taas waxaan u soo qaadan si faahfaahsan si aad u raaci karaan waxa aan logu ka marinka .

“Banii Aadamow waxaan idiin soo Dejinay Dhar Astura Xumaantiinna (Cawrada) iyo Labbis (Xarago) Dharka Dhawrsashada yaase Khayr roon, Kaasina waa Aayaadka Eebe inay Dadku wax Xusuustaan.”

Runtii waxa fiican ina layas weydiyo su’aasha ah inayanu maskaxda ku hayn sida tan: Sidee ayaan u noqon karna qaar xaqa dharkoodi huwan? Ugu danbeynta nebiyaasha ayaa inooga jawaabi su’aashas aadka u mihim.
Kalmadaha Ilaah (Swt) sida uu wax u ciqaabo iyo sida uu waxa ugu naxariisto.
Laakiin hadii aan sii wadno calaamadahan- Ilaahay (Swt) saddex shay oo qudha kuma samayeen Aadan iyo Xaawa xatta inaga oo ah ( carruurtooda ), laakiin waxa kala ee uu fuliya kalmadahiisa. Waxa uu ka hadlay Ilaahay( Swt) ‘cadawnimada’ taasi oo u dhaxayen doonta dadkiisa iyo shaydanka laakiin Tawreed waxa uu si khaas uga hadlay ‘cadawnimada’ u dhaxaysa haweenayda ( Xaawa) iyo abeesada ( shaydanka ah). Ereyga Ilaahay (Swt) uu kaga hadlayn arinkaas. Ilaahay (Swt) waxa uu Tawreed ku sheegay:

“ oo colaad baan idin dhex dhigi doonaa adiga iyo naagta, iyo farcankaaga iyo farcankeeda; oo madaxaaguu burburin doonaa, adiguna cedhibtiisaad burburin doontaa.” (Bilowgii 3:15).

Halkan waxa jirta su’aal- laakin waa la fahmi kara. Haddii loo akhriyo si aad u taxatira waxa jira shan arimood oo hore loo sii sadaliyeey taasina hoos ayeeynu ka akhri iyada oo fahfahsan:

1. Ilaahay (Swt)
2. Shaydanka ( ama Iblayas)
3. Qofka dumara ( ama Xaawa)
4. Faraca ka abuurmay qofka dumara
5. Faraca ka abuurmay shaydanka
Halkan waxa aan ka eegan karna sida maabka aay calaamada ah aay xidhiidh u leeyihin midba midka kale mustaqbalka. Hoos ka firi.

xiriirka u dhexeeya dumar iyo Shaydaan iyo Caruurtooda in Tawreed — jilayaasha iyo Dabeecadaha iyo xidhiidhkooda uu Eebe balan qaadka Janada noo siiyey

Waxa aanu odhan, kuwaas oo naagtuna waxay tahay. Waxaad arki doontaa in Eebe wuxuu ku hadlaa ah ‘farcankaaga’ Shaydaanka oo ah ‘farcankaaga’ naagta. In kasta oo ay tani tahay dahsoon, waxaynu og nahay hal wax ku saabsan farcankaaga this naagta. Maxaa yeelay, ‘farcankaaga’ waa in loo gudbiyaa sida a ‘isaga’ iyo ‘isaga’, waxaynu og nahay in ay tahay hal lab aadanaha. Anagoo og in aan tagi karaan qaar ka mid macne oo macquul ah. Sida la ‘isaga’ farcankii ma aha a ‘iyada’ oo sidaas ma noqon karo qof dumar ah – laakiin waxa uu ka yimaado qof dumar ah. Sida la ‘isaga’ farcankii ma aha a ‘ay’ ( maaha jamac). Oo sidaas waa farcankii gudbiyo ama waa koox dad ah in in loola jeedaa aqoonsiga qaran ama koox ka mid ah diin gaar ah. Sida la ‘isaga’ farcankii ma ah ‘waa’ (farcankiis waa qof). In kasta oo ay tani u ekaan cad waxa ay meesha ka suurtogalnimada in farcankiis waa falsafad ama wax baraya ama diin gaar ah. Sidaas farcankii maha (tusaale ahaan) Masiixiyada ama Muslimiinta, maxaa yeelay, ka dibna waxa loo gudbinayo sida ‘waa’, midna waa koox dad ah sida in Yuhuud iyo Masiixiyinta ama Muslimiinta, maxaa yeelay, ka dibna waxa loo gudbinayo sida a ‘ay’. Markaas inkastoo ay jiraan weli wax qarsoon oo ku saabsan waxa ay ‘farcankiis waa waxaan ku reebtay fursadaha badan oo dabiici ah u yimaadaan si ay maskaxdeena.

Waxa aad arki karta ereyga Eebe ka yimid (waxa uu inta badan ka hadla ‘ficil mustaqbala’ kaasi oo soo noqnoqda ) qorshaha Ilaahay( Swt) waa u jeedo uu isagu leeyhay oo u gara oo isaga uun uu fahmi karo isaga casawa jalahe. Tani ‘ farcankaaga ‘ burburin doonaa madaxa Shaydaan ( Tusaale aan, waxa aay dadku burburin doonan madaxa abeesada shaydanka ah) halka waqti isku mid ah Shaydaanku ‘ uu la dagalami doono dadka ama uu duufsan doono ‘ . Qarsoodiga ah waxa ay taasi ka dhigan tahay aan la caddeeyn karin markan . Waxaynu og nahay in ay jiraan qorshe Ilaahnimadu in la doonayo inuu kala fur .

Barashada kale ee xiisa leh waxay ka timaadaa sidaa uu Eebe anu ninka (Aadan ) anu farac ugu balan qaadin . Isagu ninka Aadan umu ballan qaadain farac sida uu ugu ballan qaaday naagtiisa ( Xaawa). Tani waa arrin aan caadi ahayn , gaar ahaan siiyey xoojinayaa wiilal soo socda kazoo farcamii doona ay awowayaashood , Tawreed Sabuur iyo Injil marayo . Dhab ahaantii , ee Kanada mid ka mid ah dhaleeceeynta oo ka mid Kitaabada Quduuska ah ee ay dadka casriga ah waa in ay iska indha khadadka dhiig maraan naagaha. Haddii aad eegto abtiriskooda waxaa la siiyay in Tawreed (Bilowgii 5) , Sabuur (1 Korintos 1-5) iyo Injiilka ( Matayos 1 iyo Lukoos 3) waxaad arki doontaa in ay gebi ahaan la hadal oo wiilashiisa ee ka imanaya reerahooda. Laakiin kiiskan waxa uu ballan qaaday in ay Aadan , Xaawa iyo abeesada waa kala duwan yihiin -ma jirto ballan qaad inu faraca ( ‘isaga’ ) ka imanaya nin . Tawreed ayaa sheegay in kaliya in ay jiri doonaan farcankaaga ka imaanaya naagta – iyada oo aan la sheegin nin.

Dhamaan dadka aaduunka kunool oo dhan, laba qof ayuunbaan waligood aabbe lahayn . Midkii kowaad wuxuu ah Aadan , kaasi uu ubuuray si toos Ilaah (Swt) . Kan labaad wuxuu ahaa (Ciise- NNKH) kaasi oo aay dhashay gabadh bikrad ah – aabbe u lahayn . Tani waxay ku haboon dhawrid in farcanku yahay waa ‘isaga, oo ah qof nin ah’ , aanu aheyn ‘ iyada, oo qof dumara ‘ , ‘ iyaga, oo dad jamaca ah ‘ ama ‘ shey ‘ . Muuqaal ahaan haddii aan akhrino ama darasadeyno su’aasha dhamaan isku meel ayeey ku dhacaysa. Ciise (NNKH) waa farcankii ka qof dumar ah . Laakiinse bal yaa isaga oo shaydanka ‘ farcan ‘ kiisa ah ? In kastoo aan meel loo raaca jirin oo anaan wax faahfaahsan laga bixin karin. Kutubta waxa aay ku sheegan inu yahay’ wiilka halaagga ‘ , ‘ Wiilka shaydaanka ‘ iyo awooda kale oo u muujinayaa inu noqonayo taliyaha ka soo horjeedii doonaa ” Masiixa ” ( Ciise ) . Kutubtii danbe waxa aay ka hadleen inu jiri doono dagaal dhex mara ‘ Caasiya Masiixa, oo ah Shaydanka ‘ iyo Masiix (Ciise). Laakiin waxaa la horrayn waxa lagu sheegay foomka dadka aan walidhalan – sida halkan , ee bilowga ugu horreeya ee taariikhda .

Sidaas boosaska ee taariikhda , gabagabeeyo tartanka u dhexeeya Shaydaan iyo Ilaah (swt) , waxa uu bilaabay wakhti dheer marki janada la sii joogay bilowga – Kitaabka ugu horeya . Markaasuu laga bilaabo halkan , bilowgii , oo ka shaqeeya jidka marayo ahaa ee rasuullada isku xigta in ay ku yimaadaan taariikhda na digayaa si aan si fiican u noqon doonaa fahmi jeer aan u yihiin in . Kuwan aragtida calaamada Aadan iyo Xaawa aan ka baranay badan . Labada Quraanka iyo Tawreed na siisay furayaasha badan . Weli ayaa wali su’aalo badan oo dheeraad ah ayaa soo sara kacay . Laakiin hadda waxaan sii wadi kartaa in safka nebiyada inay arkaan wixii ka badan ayay na bari karaan . Saasaana ku sii wadaan wiilashoodii Qaabiil iyo Haabiil .

Quran ka ayaa badalay Kitaabka Quduuska ah! Maxu Quraanku ka leyahay arinkaas?

Xataa haddii aan aqoonsanahay in Quraanka iyo Sunnaha labada xaqiijinayaan in Kitaabka ( Tawreed , Injiil iyo Zabur uu ka samaysan yahay al Kitab ) aan la bedelay ama kharribeen (sida aan halkan iyo halkan muujiyey ) waxaa weli ka tago furo su’aasha ah ee in ay Kitaabka Quduuska ah / al Kitab waxaa superseded , baabi’iyo ama bedelay Quraanka . Muxuu Quraanka laftiisa dhihi fikraddan ?

Waxaana kugu Soo Dejiyey Kitaabka Xaqa Isagoo Rumayn wixii ka Horeeyey oo Kitaab ah. Isagoo Marag iyo ILaaliye u ah, ee ku kala Xukun Dhexdooda wuxuu soo Dejiyey Eebe hana ka Raacin Hawadooda waxa kuu Yimid oo Xaq ah, Dhammaan waxaan u Yeellay Shareeco iyo Waddo hadduu Doono Eebana wuxuu idinka Yeeli Umad kaliya, Laakiin wuu idinku Imtixaami wuxuu idin Siiyey ee u Tartama Khayrka, Xagga Eebe yey Noqoshadiinu tahay Dhammaan wuxuuna idiinka Warrami waxaad isku Diidanaydeen… Suratul Al-Maa’iida 5:48.
Quraanka waxaa ka horreeyay kitaabkii (Nabi) Muuse, isagoo ah hanuuniye iyo naxariis, kanna waa kitaab u rumayn (xaqa). Af carabina ku soo dagay, si uu ugu digo kuwa dulmiga falay, uguna bishaareeyo kuwa wanaagga falay. Suratul Al- Ahqaaf 46:12
Kanna wan Kitaub aan soo Dejinay oo Barakaysan, oo Runiayn wixii ka Horreeyey iyo inaad ugu Digtid Maka ye Dhinaeyadeeda. kuwa Rumayn Aakhira waxay Rumeyn Quraanka salaaddana way ILaalin. Suratul Al- Ancaam 6:92
Kaan kuu waxyoonay ee Quraanka ah unbaa xaq ah wixii ka horreeyayna u rumayn Eebana addoomadiisa waa ogyahay, arkaana. Suratul fatir 35:31

Marinnada waxa aay ka hadlayaa oo aay ku saabsanyihiin inu Quraanka xaqiijinaayo ( nasaqay , gardarroodo ama bedelida ) fariinta hore ee Kitaabka Qudduuska ah ( al Kitab ) . Si kale haddii loo dhigo , ayaadahanu ma sheegayaan in Mu’miniintu aay ka foogadan barashada waxaygii hore oo aay baratan waxaygii ugu dambeyeey . Sidaa darteed Mu’miniinta waa inay barataan oo aay adeecan waxaygii hore sido kale.

Tan waxa aay sidoo kale xaqiijiyanasa ina aay ayadaha inayna jirtin ‘ kala soocnaaan’ ‘ u dhexeeya ama kala duwaansho waxyiga Ilaahay (Swt). . Halkan waxaa ku qoran laba ayadood oo aan ogaaday :

“Wuu rumeeyey Rasuulku wixii looga soo dajiyey Xaga Eebihiis, Mu’miniintuna (way rumeeyeen) dhamaana waxay rumeeyeen Eebe, Malaa’igtiisa kulubtiisa iyo Rasuuladiisa, mana kala geynayno mid ka mid ah Rasuuladiisa dhexdooda, waxayna dhaheen waan maqalay oon adeecnay, dhaafidaada. Eebahanow xaggaagaana loo ahaan.” ( Suratul Al-Baqarah 2:285)
waxaad dhahdaan “ waxaan rumaynay Eebe iyo waxa naloo soo dajiyey iyo waxa lagu soo dajiyay Ibraahim, Ismaeiil, Isxaaq, Yacquub. iyo Caruurtoodii iyo wixii la siiyay (Nabi) Muuse iyo (Nabi) Ciise iyo wixi laga siiyey Nabiyadii (Kale) xagga Eebohood kala gaynamayno dhexdooda, waxaan u hogaansamaynaa Eebe.” Suratul AL- Baqarah 2:136

Ayaada koowaad waxa aay ino sheegaysa inaan waxa kala soocnaan ah u dhaxayniin ama kala duwanasho Rasuulladdii- oo waxa weeye in dhamaantood la dhagaysto ama la maqlo ta labaad waxa jira inaan wax farqiya u dhaxyniin waxyigii lagu so kala dejiyeey Nabiyadii ( Cs) Ilaahay (swt)- waan in dhamaantood la aqbalo. Dhamaan ayadaha sare ku xusan midna ma soo jeedinayso in ayadahii hore in la halmaamo ama aan la akhrisan waayo maxa yeelay waxyigii danbe ayaa nasaqay.

Arinkan aan hore u soo xusnay waxa uu tusaale u yahay wax baridii Isa al- Masiix (NNKH). Isaga laftiisa muu odhaniin waxygii hore ee tawreed iyo Sabuur waa la nasaqay markii waxyiga lagu soo dejiyeey. Runtii isagu waxa uu baray arin arinka ka duwan oo ka so horjeeda. Hoose ka akhri sida uu u xushmayn jiray Tawreed ee sida joogtada uu uga hadli jiray waxbarsitii Nabi Muuse(Cs).

17 Ha u malaynina inaan u imid inaan sharciga ama qorniintii nebiyada baabbi’iyo; uma aan iman inaan baabbi’iyo, laakiin waxaan u imid inaan wada oofiyo 18 Runtii waxaan idinku leeyahay, Intaan cirka iyo dhulku idlaan, xaraf ama dhibic keliya ka idlaan mayso sharciga ilaa ay wada noqdaan. 19 Sidaa darteed kii jebiya qaynuunnadan kuwa ugu yar midkood, oo sidaas dadka u bara, waxaa loogu yeedhi doonaa kan uga yar boqortooyadii jannada, laakiin kii yeela oo bara, waxaa loogu yeedhi doonaa kan weyn boqortooyadii jannada. 20 Waayo, waxaan idinku leeyahay, Xaqnimadiinnu haddaanay ka badnaan tan culimmada iyo Farrisiinta, geliba maysaan boqortooyadii jannada. (Matayos 5:17-20)

Runti, si aaynu wax uga fahano wax baridiisi waxa uu ino sheegay in marka hore aaynu ku bilowno Tawreed kadibna aan barano Sabuur. Sida soo socota ayuu Ciise wax u bari jiray xertiisi:

Markaasuu ka bilaabay Muuse iyo nebiyada oo dhan, Qorniinka oo dhanna ayuu uga micneeyey wixii isaga qudhiisa ku saabsanaa. ( Luukos 24:27)
Wuxuu ku yidhi, Kuwani waa hadalladaydii aan idinkula hadlay intii aan weli idinla jiray. Waa inay noqdaan wax walba oo sharciga Muuse ( tusaale ahan Tawreed) iyo nebiyadii iyo sabuurrada laygaga qoray ( tusaale ahan Sabuur). ( Luukos 24:44).

Isa al Masiix (NNKH) iskumu dayin inu iska ilaaliyo waxyigii isaga ka horeyaay. Runti waxa uu baristiisa iyo toosintiisa uu ka bilaabi jiray waxyiga hore. Marka aniguna waxa aan raacaya tusaalihiisi oo waxa aan ku bilaabay barida Tawreed si aan asaaska lagu fahmo ee Injiil.

Waa la badalay Injilka! Maxuu Sunnaha uu ariinkas ka qaba?

Qoraalkaygii hore waxa aan eegay waxa uu Quraanka ka leeyahay waxaygii Tawreed, Sabuur iyo Injiilka ee hada loo yaqaan Kitaabka Quduuska ah. Waxa aan dareemay in Quraanka markii Nabi Maxamed (NNKH) lagu so dejiyeey waxayiga in dadka aaminsana waxaygi Injiilku aay wali ahayeen dad Ilaahay (Swt) rumeysan ( Taasi oo ka dhigan inaan wakhatigaas aan la badalin) taasi oo aheyd ilaa 600 AD.

Xatta sida Quraanka karimka ah ku cad waxa aay ayadaha Ilaahay (Swt) cadeynayaan in uu Injiilku yahay ereyga Ilaahay (Swt) taasina aan qof shaqsiyada anu badali karin. Haddii aan rumeysano ereyga Ilaahay (Swt) waxa aay ka dhigan tahay inaan cidina bedali karin waxyiga Ilaahay uu isagu Ilaashanayo sida Quraanka oo kale , waxayiyadii ka horeyeey sida Tawreed, Sabuur iyo Injiilka.

Waxaan doonayaa inaan sii daraasadeeyo arinka uu Sunnah Rasuulka (Cs) uu ka qabo ariinkan. Ka fiirso sida Axadiista soo socota aay u xaqijinayso jirtaankii Tawree iyo Injiil wakhtigii uu Nabi Maxamed (NNKH) io istimaalkoodiba.

“Khadija [ xaaskiisa ] markaas isaga la socday [Nebiga – NNKH] ina-adeerkrrd Waraqa … , kaas oo , inta lagu jiro xilliga Islaamka ka hor wuxuu noqday Masiixi oo waxa uu isticmaali jiraay ku qoro qoraal ama xarfaha Cibraaniga ee Yahuuda . Waxa uu qoralka ku turjumi jiray sida Injiilka afka Cibraaniga sida uu Ilaahay (Swt) uu ka raalida yahay .” Al- Bukhari Vol 1 , Kitaabka 1 , No 3
Waxa uu Abuu Hurayrah (A.K.R.)wareyiyeeya :.. Dad eheludiinku waxa aay akhrisan jireen Kitaabka Tawreed oo ku qorna afka Cibraaniga ee Yahuuda waxana dadka Muslimiinta ah loogu fasiri jiray afka Carabiga . Markaas ayaa Rasuulkii yidhi, ” Ha rumaysaniina ehelu Kitaabka ah , hana beenina iyaga ama ha rumeysan waayina ,laakin waxaad dhahdaa waxaan rumaynay Eebe iyo wax kasta oo uu nagu soo Dejiyey … ‘ Al- Bukhaari Vol 9 , Kitaabka 93 , No. 632
Yuhuuddu waxa ay u yimaadeed Rasuulka Eebe waxayna u sheegen in nin iyo qof dumar oo iyaga ka mid ah aay isksutaggeen galmo sharci-darrada ah . Kadib Rasuulki Eebe wuxuu iyagii ku yidhi , ” Maxaad ku qoranTawreed oo ku saabsan ciqaabta sharciga ah ee Ar- Rajm ( dhagax lagu dilo ) ? ” Waxay ku jawaabay , ” (Laakiin ) waxaan ku dhawaaqi dambigooda oo waa la shabuugayn . ” Abdullah bin Salam ayaa ku yidhi, ” Waxa aad sheegaysaan been ; Tawreedka waxa ku qoran amarka Ar- Rajm . ” … Aayadda ee Rajm halkaas ayeeyku qorantahay . Oo waxay ku yidhaahdeen , ” Muhammad ayaa u sheegay runta ; Tawreed waxa ku jirta Aayadda Rajm . Al- Bukhaari Vol. 4 , Kitaabka 56 , No. 829 :
Waxa so wariyeey Cabdillahi Ibnu Cumar :.. Koox Yuhuudda ayaa u yimid oo casuumay Rasuulka Allah ( NNKH) in Quff . … Waxay yirahdeen: ” AbulQasim , mid naga mid ah ayaa ka sinaysatay qof dumar ah ; marka waxan doonayna inaad iyaga kala saarto ‘ . Waxay meeshaas barkin u dhigeen Rasuulka (SCW) oo ku fadhistay oo wuxuu ku yidhi : ” keena Tawreed ” . Markaas ayaa loo keenay . Ka dibna barkinti ayuu ka kacay oo saaray Kitaabka Tawreed: ” . Waxaanu yidhi waxan rumeysanahay idinka iyo kan inugu so waxyooday oo Rabiga,” sunankiisa Abu Daawuud Book 38 , No. 4434 :
Waxa soo wariyeey Abuu Hurayrah (A.K.R.): Rasuulkii Allah ( NNKH) ayaa yiri : maalintii ugu wanaagsan ee qorraxdu soo baxdo waa Jimce , oo maalintaas ayaa Aadan l;a abuuray, … .Ka’b yiri : Taasi waa hal maalin sannad kasta . Sidaas waxaan ku idhi : Waa Jimce kasta . Ka’b akhriyeey Tawreed oo wuxuu ku yidhi : Rasuulkii Allah (NNKH) runta ayuu ku hadlay. Sunankiisa Abu Daawuud Book 3 , No. 1041

Xadiiskan aan lagu murmeyn ee saxeexah waxa uu ino sheegaya dabeecadii Maxamad ( NNKH) sida uu Kitaabka Quduuska ugu dhaqmi jiray. Xadiiska ugu horeyaa waxa uu ino sheegaya jiritaanka Injiilka markii ugu horeysay ee uu waxyiga Ilaahay (Swt) uu ku so dejiyeey isaga. Xadiiska labaad waxa uu inoo sheegay sida Yahuudu aay cibraaniyada luuqadooda aay Tawreeda ugu bari jireen bulshada Muslimiintii ugu horeysay. Nabiga (NNKH) kamu murmi jirin jiritaanka kitaabadii isgaa ka horeyaay, laakiin waxa jiray kala duwanaansho ( Taasi oo aheyd in la cadeeyo ama la dafiro) sida aay ugu macneeyan lugada carabiga. Labada Xadiis ee ugu danbeeya waxa aay ino sheegayan in Nabi Maxamad (NNKH) inu isticmaali jiray Tawreed xiligiisii taasi oo uu ku go’aan qaadan jiray. Xadiiska ugu danbeeya waxa uu inoo sheegaya in Tawreed, sida ku qoran aay tahay in la abuuray ninki ugu horeeyay aduunka oo ah Aadan (Maalin Jimce ah). Dhamaan axdiista aan soo aragnay oo dhan midna wax yar oo madmadowi kuma jiraan ama sheegaya in Kitaabka Quduuska ah la badalay ama la musuqmasuqay. Waxa lo isticmalaa codsiyada ama arimaha bulshada.

Qoraalladii dhawaa ee Injiilk ( Axdiga Cusub)

Waxan haysta buug ka hadlaaya dukumentiyada Axdiga Cusub. Waxa uu ku bilawoda sida tan:

“ Buugani waxa uu ina tusinayaa 69 qoraaladii kuwi ugu horeyeey Axdiga Cusub oo luqada kala duwan ku qoran… kuwasii oo aha ilaa qarniga 2^baad ama bilowgii qarnigii 4^aad ( 100-300 AD)…Kaasi oo ka koobaan 2/3 Axdiga Cusub qoraallkiisa” (P. Comfort, “The Text of the Earliest New Testament Greek Manuscripts”. Preface p. 17. 2001).

Tani waa muhiim waayo qoraalladanii waxa aay yimaadeen Boqortooyaddii Roomaniyinta ee Konistitina ninki la odhan jiray uu hoogaminayeey ee ( ca 325 AD ) , kaasii oo inta badan lagu eedeeyay inu beddelaay qoraalka Kitaabka Quduuska ah. Haddii uu isgu badeley qoraalka oo isaga ka horreeyey (Waayo wakhatiga uu yimid isagu waay jireen kitaabtu) hadii aay inu is barbardhigno qoraalka waxa jiraa Kitaabka Quduuska ah oo dhamaystiran xatta inta aanu Nabi Maxamd ( NNKH) anu iman. Waxaa ugu caansan Codex Sinaiticus ka ( ca 350 AD ) iyo Codex Vaticanus ( CA 325 AD ) .

Kuwani oo kale kumanaan qoraalladii ka horeyeey 600 AD waxa aay ka yimaadeen qaybo kala duwan oo dunida ah . Fikradda ah Kiristanka ama Masiixyinta ayaa beddelaay qoraalka, kuwaasi wax macno ah ma sameyaan . Waxa suurtagalana mahaa, waayo, badalada la badlayo ereyga Ilaahay (Swt) wadamo badan kumay heeshiyeen, kumanany heshiiyeen qoraalka ama suurta gal ma ahateen in dhamaan aay isku raacaan fikrada ah waxa la badlayo iyo waxa kale. Xitaa haddii kuwa wadamada Carabtu aay sameeyeen bedelka , waxa aay ahaan lahayd in walalahooda kale uu qoraalku ka duwaanado, bal tuusale aan ka so qaadno wadanka Suuriya iyo Yurub, waxa aay ahaan lahayeen qoraal aad u kala duwaan maa dama dhaqanka Masiixiyinta Carabta Suriya iyo kuwa reer Yurub aay kala dhaqan duwanayeen in kasta oo aay isku diin rumeysanayeen. Laakiin Quraanka iyo axadistu aay cadeynayaan in qoraalka kitaaba Quduuska ah uu jiraay qiyaastii 600 AD ,Kitaabka Quduuska ah wuxuu ku salaysan yahay qoraal ka horeeyeey Islaamka, taasina waxa aay cadeynaysa inaan la badlain Kitaabka Quduuska ah ee maanta jira. Bal eeg wakhtiyada tariikhiga ah ee hoose ku qoran, waxa aay muujinaysa in qoraalada Kitaabka Quduuska ah aay tariikh ka horeysay 600 AD tahay.

Qoraladdi ugu horeyeey nuqulo ka mid ah sida Tawreed iyo Zabur xatta waxa aay ka horeyeen Injilka. Qoraalada laysku soo uururiyeey ee loo yaqan , Badda Dhimatay qoraladeedii, waxa la helay 1948 ayaa laga helay Badda Dhimatay. Qoraladaan oo ka koobna Tawreed iyo Sabuurka oo la diyariyee 200-100 BC. Taasina waxa aat ka dhigan tahay in Nabi Muuse (NNKH) logu so dejiyeey Tawreed ila (1500 BC) xatta waxa aan haysana qoralda Tawreed oo xatta cadeynayaa inaay Nabi Isa Masiix (NNKH) aay ka horeyeen iyo Nabi Maxamadba (NNKH). Laakiin labadoduba midna muu beenini mana odhaniin waxba lag badaley Tawree iyo Sabuur marki aay dacwada baafinayeen ( Taasi oo qoraalada ku qoran Kitaabka Quduuska ah ee maanta aaynu haysana aay jireen wakhatigaasba) Xatta marka waxa aan hubna oo aa ammini karna inaan marnaba la badalin kitaabadii nabiyada sido kale. Fadlan sii aan xaga sayniiska aan u cadeeyo runtii in laysku halayn karo ( oo aan wax la badaly jirin) kitaabka Quduuska ah halkan riix.

Waxa uu Nabi Maxamed (NNKH) cadeyeey sida ku qoran sunnaha, iyo sida ku qoran Kitaabka Quduuska ah waxay dhamaan kuso gabagabeyeen qoraalkooda xatta uu ku jiro Quraanku- Inaan Kitaabka Quduuska ah la badali Karin lana musqmasuqi Karin.

Qoraaladii hore ee Bible maanta - ka waqti dheer ka hor — Qoraaladii hore ee Bible maanta – ka waqti dheer ka hor